Kibirli Selfieler, Sanal Personalar ve Yaralı Kimlikler

İnsanı en çok ne ifşa eder? Günümüzde en büyük ve üstelik gönüllü ifşa edicinin sosyal medya olduğunu söylemek yanlış olmaz herhalde. Birinin playlisti, sosyal medyada yaptığı likelar, varsa fake hesabı ve kullanma stili, çarçabuk sildiği göz atma geçmişi, DMleri, online alışverişleri… O kişinin isminden, cisminden, kimlik bilgisinden, sosyo-ekonomik & sosyo-kültürel statüsünden, mesleğinden daha çok ifşa ediyor varlığını artık. Sosyal medya izleri, kimliğimizin sanal gölgeleri artık. Çünkü insanların varlığını gösterme şekli ruhlarını ele verir. Çoğu zaman oldukları değil olmak istedikleri personaları hatta bir konsept gibi tasarladıkları kişilikleri görürüz. Sosyal Medyayı kullanma & Sosyal Medyada var olma şeklimiz hakkımızda öylesi şeyler apaçık ediyor ki “birinin ne olduğunu değil ama ne olmak istediğini” hemen ifşa oluyor artık bu sanal göstergelerle.

 

Sosyal Medya & Sanal Personalar

İnsanlar gerçekte oldukları kişiyi sanal personalarla kamufle edebiliyorlar. Gerçekte olduğu kişiden çok uzakta ideal benliğini sosyal medyada yansıtan çok kişi var. Bu örneklerden en çarpıcısı Twitter’da kendini sonradan Müslüman olmuş bir İspanyol gibi tanıtan ve yaklaşık on yıl bu sahte kurguyu oynayan Anita Kaver isimli kullanıcı hesabıydı. Yıllar sonra ortaya çıkan ifşayla aile baskısını aşamayan, bir yalanın ardında kendine çarpık bir dünya inşa etmiş, kendisi olma cesareti gösterememiş bir tip çıkmıştı. Tüm bu hikayelerin ardında değişmez bir gerçek var: Kendi gerçekliğini sevememek. Kendini, yaşamını, sahip olduklarını bir türlü sevemeyenler kendilerine kurgu bir persona yaratıyorlar. Gerçek dünyayla ve hiçlik duygularıyla ancak böyle baş edebiliyorlar. Sosyal Medya bu özelliğiyle böylesi trajik vakaları ayyuka çıkaran, sayısız örnekle tescilleyen bir mekanizma durumunda.

Sosyal medyanın toplum sosyolojisini, eğilimlerini ve karakteristiğini gösteren örnekleri de var. İlginç bir örnektir mesela: Herhangi bir kuaförün instagram hesabına bakın, paylaşımların çok büyük bir bölümünün sarı saç ve türevlerinden oluştuğunu fark edeceksiniz. İstanbul'dan Trabzon'a, Hakkâri’den Edirne'ye böyle, esmer kadınlar bile platin sarısı. Elbette bu durumun başka gerekçeleri de var ama genetik olarak bu kadar tezat bir kategoriye benzeme hevesinin dahi kimlikle bağlantısı var. Sarışınlık ve Avrupalı hissetmek üzerine Orhan Pamuk, Masumiyet Müzesi kitabında genetik olarak esmer, koyu tenli ve koyu saç renkli bir coğrafyanın kadınlarının sarışınlık hevesi üzerine çarpıcı bir çıkarım yapıyor: "...kalplere asıl mutsuzluk sızısı veren şey... Sarışın Inge'nin, kendilerini olduklarından da Avrupalı hissetmek için çırpınarak saçlarını sarıya boyayan, kaşlarını yolan, ve butik butik gezip kıyafet seçen sosyete kadınlarına, ten renginin ve ırk yapısının da ne yazık ki kolay telafi edilemeyecek önemli bir eksiklik olduğunu hatırlatmasıydı." Görünme biçimleri ve kimlik arasında kuvvetli bir ilişki var. Sarışınlık ve Avrupalı hissetmek arasında da. Dileyen dilediğini tercih eder elbette ama bir insanın görünme biçimi tercihlerine bakarak onun kimliğine dair çok şey okuyabilirsiniz.

Sosyal medyaya dair trajik çarpıklardan biri de ilişkiler ve ilişkilere olan yansımaları. Sosyal medya ve sağladığı iletişim emniyeti konforu (şifreler, gizli yazışma özellikleri vs.) güvensizlikler, aldatmalar üzerine de çok şey ifşa ediyor. Orijinal ismi Perfetti Sconosciuti (Kusursuz Yabancı) olan Ferzan Özpetek'in Cebimdeki Yabancı uyarlaması sosyal medya, stalk kültürü(!), internetteki sanal kimliklerimiz ve trajik yalanlar üzerine çarpıcı tespitler yapıyor. Filmdeki çarpık ilişkiler ağı sosyal medya üzerine konumlanıyor ve her gerçek sosyal medyayla kanalıyla ifşa oluyor. Bağ kurma hızı ve kurulan bağların kopma hızı sosyal medyayla daha da mümkün hale geliyor. Sosyal medya bağları hızlı dostlukların, tek kalemde harcayışları da beraberinde getiriyor. Bauman, Kimlik kitabında Charley Handy’den sanal cemaatlerdeki "yakınlık yanılsaması"ndan harika bir alıntıyla bahsediyor: “Ne kadar eğlenceli olursa olsunlar bu sanal cemaatler sadece bir yakınlık yanılsaması ve yalandan bir cemaat hissi yaratmaktan başka işe yaramazlar.”

Umberto Eco, sosyal medya toplumunun görünmezlik üzerine konumlandırıldığını ve sosyal medya kimliklerinin varlığının gizlilikle sarılı olduğunu söyler. Gizliliğin kaybı mahremiyetin yok olmasına sebep olsa da kazanılacak yeni sanal kimlik bu fedakarlığın karşılığı olabilir.^[1] 

Sanal bir persona yarat, o personayla her tür suç unsuru taşıyan eylemler yap… Sosyal medyada böyle suistimallere de fırsat veriyor. Böyle örneklerin suç konusu teşkil etmesi örnekleri de var. Tüm bu gerekçelerle sosyal medyada tıpkı gerçek hayatta olan bir etik anlayışı olmalı. Bu anlamda Sosyal Medya Etiği çalışmaları oldukça önemli. Tüm bu siber zorbalıklara karşı alınacak en iyi önlem T.C. Kimlik numarası şartı konulması. Dileyen mahlas kullansın fakat suç teşkil edecek bir eylemde bulunulduğunda resmi mercilerce ivedi şekilde gereği yapılsın.

 

Kibirli Selfieler

“Selfie bağımlılığı ‘Ben’in iç boşluğuna işaret eder. İç boşluğunun karşısında bu Selfie öznesi beyhude yere kendisini üretmeyi denemektedir. Selfie benliğin boş biçimidir. Boşluğu üretir. Ne narsist kendi kendine delice bağlanma ne de kibir Selfie bağımlılığını çıkaran şeydir; fakat iç boşluk bunu üretir. Burada sabit, kendi kendisini seven narsist bir ‘Ben’ yoktur. Daha ziyade bir “negatif narsisizm” söz konusudur.” der Byung-Chul Han, Güzeli Kurtarmak kitabında.

Jean Baudrillard ise Kötülüğün Şeffaflığı kitabında artık her kişinin kendi görüntüsünü aradığından “Varım, buradayım değil; görülüyorum, bir imajım; bak bana, bak! Narsisizm bile değil bu; sığ bir dışadönüklük, herkesin kendi görünüşünün menajeri haline geldiği bir tür reklamcı saflığı.” diyerek bahseder. Bu gönüllü ifşanın aynı zamanda bir kibir aptallığı getirdiğini söylemek yanlış olmaz. Kibre has bir aptallık var. İçten içe büyüyen “sen eşsizsin” telkini, herkesten başkasın yanılsaması ve hayattaki her şey seninle ilgili sanrısı. Hayat en şık kibirli aptallarla dalgasını geçiyor oysa. Üstelik hep aynı cümleyle: "Çok özelsin..." Kibir, en çok benzerliği sevmiyor. Kendini eşsiz kılabilmek için biriciklik hırsı ile benzer rakipleriyle bitimsiz bir mücadeleye giriyor. Kaybeden önce kendisi ve kendiliği oluyor. Eşsizlik imkânsız, benzerlik kaçınılmazdır çünkü. Özel olma arzumuz, otantiklik kaygımız biriciklik hırsıyla kibir güzellemesine dönüşüyor çoğu zaman. Var olma sürecimiz; bir bebeğin doğuşu, bir çiçeğin açışı, bir kuşun uçuşu gibi kendiliğinden olmalı oysa.

"Beni, sahip olduklarımı, beni beni, seçimlerimi, beni beni beni, seçmediklerimi, aşkımı, hayatımı seyredin!" diyen, tüm enerjisini seyredilmeye, göstermeye harcadığından zihni, ruhu, dili tutuk kalmış influencer tipi var. Çocukken zengin, popüler ya da şımarık olan çocuklar; kendi gibi olmayan diğerlerini içine alan doğal bir çember halesi yaratıp ve onları seyirci kılıp en ince ayrıntısına kadar işte tam böyle anlatırlardı. Bugün o çocuklara "youtuber, influencer" diyoruz. Göstermenin bile sınıfsallığı var. Şatafatlı “sünnet vlogu” ya da “Paris kombinim vlog”u arasında bir fark var mı? Instagramda elbise, ayakkabı odalarını gösterip uzun uzadıya anlatan influencer kadınlardan ne farkı var şatafatlı, altın varaklı bir sünnet töreni organizasyonunun? İki tarafın da nihai amacı göstermek değil mi? Tek fark hedef kitleleri. Birinin hedef kitlesi orta & üst sınıf; ötekinin mahalle & akraba grubu. Nihai amaç ve yöntem birebir aynı. Toplumun entelektüel bilinci gelişmemiş her tabakası aynı gösterme hevesine sahip. Birini aşağılayarak ötekini hayranlıkla seyretmek ise sınıfsal bir bönlükten ibaret.

 

Narsisizm Salgını

Kemal Sayar, şişkin egolar çağında “narsisizm salgını”nda olduğumuzu söyler. Narsisizmin salgın metaforuyla ifadesini bulması günümüzdeki tabloyu iyi izah ediyor. Benzer metaforu Jean M. Twenge de Asrın Vebası: Narsisizm İlleti kitabıyla yapıyor. Jean M. Twenge, Asrın Vebası: Narsisizm İlleti kitabında narsisizmin selfiesini çekiyor: “Narsistler için, kimin en çok ve "en seksi" arkadaş ekleyebildiğini görmek, iyi bir rekabet unsuru ve narsistler rekabeti severler.” Bu bağlamda narsistler heyecan veriri ilişkiler sunarlar ve bağları ego beslemek üzerine kurumuştur. Temel hedef kendi egolarını beslemek olsa da geri dönüşünü almak şartıyla muhataplarının da egolarını beslerler. Twenge’e göre narsistler özsaygı ve konumlarını yükseltemeyen bağları sonlandırma eğilimindedir çünkü narsistler partnerlerine yakıt gözüyle bakar. İnsanları itibar ve mevkilerini beslemeyen insanları bir çırpıda çöpe atıverirler. İnsan harcama hızı çok yüksektir narsisistlerde çünkü narsistlerin hedefi uzun vadeli, sağlıklı bağlar kurmak değil olabildiğince çok insanı kazanmak ve dikkatini çekmektir.

Engin Geçtan, narsisizm kendini sevmeyi değil, kendine yabancılaşmayı simgelediğini söyler. Gençtan, Karen Horney’e atıf yaparak narsisizmin kişiye acı veren hiçlik duygusuna karşı geliştiğini, kişinin olağanüstü bir varlık inanarak hiçlik acısını bastırdığını ifade eder. Kişideki artan yabancılaşma duygusuna bağlı olarak olağanüstü varlık olduğuna ilişkin inancın da arttığının altını çizer. Türkiye'de bilhassa Z kuşağının ürettiği sosyal medya içerikleri bu anlamda bu yabancılaşma ve narsisistik yönelimi ifşa eder nitelikte. İçeriğe bakarak, kitledeki narsisizm salgınını okumak güç değil. Bu bağlamda Say Yasası iktisat kadar sosyolojide de işlevsel. Her arz kendi talebini; her içerik de kendi kitlesini yaratıyor. Arz nitelikli hale getirilmedikçe kitleden nitelikli talep de çıkamayacak. Dünya bir zamanlar nasıl savaşlara, kıtlığa, ideolojilere karşı önlem almış, silahlanmış ve savaşmışsa bugün de ruhunun, aklının ve kalbinin sıhhatini korumak adına bu narsistik vebalara karşı da ruhsal silahlarla teçhizatlanmak zorunda.

 

Kombin Kimlikler ve Kimlik İnşası

Bireylerin yaşam deneyimleri, öznel tercihleri, bireysel farklılıkları kimlik inşalarında belirgin etkiler yaptı, gittikçe çeşitlenen kimlik tasavvurları meydana getirdi ve sosyal medyayla birlikle daha da görünürlük kazandı. Ve halihazırda etkisi olan Narsisizm salgınıyla kimlik tasavvurları özellikle sosyal medyada daha da çeşitlenen bir görünüm sergiledi. Tüm bu süreçlerle birlikte kimlik ve kimlik inşası süreci üzerine yeni yaklaşımlar da orta çıktı. Onlardan biri olan ve kimlik üzerine de teorileriyle öne çıkan Manuel Castells, kimliğin inşa edici karakteristiğine dikkat çekti.

Manuel Castells, küreselleşmeyi 1970’lerden bu tarafa enformasyon toplumunun ortaya çıkışı ile bağlantılandırır. Özellikle internet gibi yeni iletişim teknolojileriyle veri ve bilgi akışları hız kazanmış; toplumlar politik ve ekonomik açılardan birbirleriyle bağ kurabilir hale gelmiştir.^[2] Toplumsal etkiler ve kimlik bağlamında kimliğin yapılandırılması baz alındığında kimliğin iki boyutundan bahsedilebilir. Bunlardan ilki; Kimlik Çakışması-Yakınsaması: Üzerinde mutabakata varılmış bireylerin ve hareketin birleşimlerine vurgu yapar. Bir diğeri ise Kimlik İnşası: Kişiler ve kolektif kimliklerin bağlantıları ve bununla birlikte bireylerin kendilik algısı süreçlerine vurgu yapar.^[3]

Henri Tajfel ve John Turner tarafından geliştirilen Sosyal Kimlik Kuramı ise bireyin düşünce, duygu ve davranış kalıplarının meydana gelmesinde sosyal grupların etkisi olduğuna dayanır. Tajfel ve Turner’ın kuramı, grup içindeki benlik algısı ve grup dışındaki benlik algısının farklı olduğunu; grup dışındaki kişisel kimliğin grup içinde kendini sosyal kimliğe bıraktığını ileri sürer. Bu bağlamda bireylerin toplum içindeki davranışlarını kişisel kimlikten daha çok sosyal aidiyetin olduğu sosyal kimlikler belirler. John Turner’ın Sosyal Kimlik Kuramına paralel olarak oluşturduğu Kendini Sınıflandırma Kuramı, bireylerin birçok konuda kendilerini sınıflandırdığını ileri sürer: İnsanlık Boyutu (Bireyin İnsani Kimliği), İç-Dış Grup Boyutu (Bireyin Sosyal Kimliği) ve Özgül Boyut (Bireyin Kişisel Kimliği)^[4]

Bu kuramsal çerçeve hem sosyal hem bireysel hem de sanal yaşamlarımızda bizlere çözüm yolu sunuyor. Sağlıklı bir benlik inşası için en önce kendini ve sahip olduğu her şeyi kabullenme bilinci gerekiyor; kendilik inkârı değil. Sonradan edindiği, inşa edilmemiş, kurgu ve sanal personalarla sağlıklı bir benlik, kimlik inşa edilebilir mi insan? Kimlik inşasında ilk durak yüzleşme bu yüzden. Yüzleşmek, acıtır. Yüzleşmek; insanın hakiki yüzüne varana kadar yüzündeki personaların derisi soymaya benziyor. Ne acıdır soyulan bir derinin ardında, iç yüze varmak... Ve kanamış gözlerle, hakiki yüze bakakalmak. Toplumca ve ferdi olarak hepimizin en önce bu yüzleşmeye ihtiyacı var. En önce de kendi yüzümüz ve sosyal medyadaki sanal personalarımızla.

---

[1] Alperen Karapınar, (2022), “Twitter Gündem Ağları: Twitter Türkiye Gündemlerinin Ağ Toplumu Kavramı Üzerinden İncelenmesi” (Doktora Tezi) s. 44.

[2] Aylin Akpınar, (2014), “Toplumsal Değişme ve Küreselleşme” Yeni Toplumsal Hareketler, Anadolu Üniversitesi Yayınları, s. 17-19.

[3] Snow ve McAdam’dan aktaran: Filiz Göktuna Yaylacı, (2014), Yeni Toplumsal Hareketler. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, s. 92.

[4] R. Saim Dalbay ve Nazmi Avcı (2018) “Kimlik İnşasına İlişkin Temel Yaklaşımlar ve Bu Yaklaşımların Türkiye'ye Yaklaşımları” Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi s. 31-32.