Senin Keşif İnsanın Kimdi?

“İki insanın karşılaşması, iki kimyasal maddenin teması gibidir: Bir reaksiyon gerçekleşirse, ikisi de dönüşür.” demişti Jung. Bazı bağlar, bazı insanlar dönüştürür. Değişim değil, başkalaşım değil, kendini kaybediş hiç değil: Dönüşüm. O tepkimeden sonra iki kişi de asla aynı kalamaz. Hayat böyle felsefî, estetik, zihinsel, uhrevî dönüşüm geçiren muhteşem ikililerle dolu. Seni dönüştüren insanı bul. Ve onu dönüştüreceğin. Ve orada ve onda tekâmül etmekten, yanmaktan, kül olmaktan, daha üst bir ben olmaktan sakın korkma.

Birbiriyle rastlaşan her insan böylesi güçlü tesirlerden, safhalardan geçer mi peki? Her zaman dönüşüm olur mu? 6 senkronistik bağlantı tipinden bahsedip ardından yazgımıza kendilerini bir şekilde yazan insanları sıra sıra keşfedelim o halde.

 

6 Senkronistik Bağlantı

Twitter’da @ruhsalrehber hiçbir insanla rastgele karşılaşmadığımızı, Jung’un senkronisite (eşzamanlılık) kavramından hareketle; senkronların anlamlı tesadüfler olduğunu ve karşılaştığımızın her insanın yaşamımızda ve yazgımızda bir yer ve anlam taşıdığından bahsetmişti. Çünkü hayat bize istediğimiz insanları değil; ihtiyacımız olan insanları verir. Ruhsalrehber; hayatımıza giren ve zincirleme reaksiyon başlatan insanları 6 senkronistik bağlantı tipiyle ifadelendirerek şöyle sıralıyor: 1. Sana hatırlatmaya gelenler, 2. Seni büyütenler, 3. Burada kalmak için olanlar, 4. Seni uyandırmaya gelenler, 5. Senin için yer ayıranlar, 6. Gitmesi gerekenler.

1.Size hatırlatmaya gelenler; bize unuttuğumuz bir şeyi hatırlamak için gelip; hayatımızın bir parçası olsunlar yahut olmasınlar ruhumuzda sonsuza değin kalıyorlar. 2. Bizi büyütenler; tekamülümüzü hızlandırmak için ruhumuzun öğretmenleri olarak hayatımıza geliyorlar ve ihtiyacımız olan her zaman yanımızda oluyorlar. 3. Burada kalmak için olanlar; sonsuza kadar hayatımızda kalacak olan, en çok deneyim yaşadığımız ve her şekilde yaşamımızın vazgeçmez ve vazgeçilmez destekçisi oluyorlar.  4. Seni uyandırmaya gelenler; bizi sarsmak için hayatımıza giren, asla tanışmamış olmayı isteyecek kadar varlığımızı ve yaşamımızı sarsan, bizi olumsuzla büyüten insanlar oluyorlar.  5. Sizin için yer ayıranlar; bir anlığına yaşamımıza uğrayan, bırakıp giden, yalnızca birkaç bakış, birkaç kelime paylaştığımız insanlar. Ve son olarak 6. Gitmesi gerekenler; asla uzun süre kalmayacak olan, bir ders vermek için yaşamımıza giren; aşkı kalbimizi kırarak bize deneyimleten insanlar. Biraz da diğer keşif insanlarından bahsedelim o halde:

 

Hicret İnsanı & Hüsran İnsanı

Her insanı bir dönem, bir ruh halinden, bir bilinçten, bir perspektiften, bir yazgıdan; bambaşka bir hâle, bilince, bakışa, yazgıya taşıyan insanlar var: Hicret insanımız. Sürgün, göç, hicret... Kalbin sürgünü, zihnin göçü, ruhun hicreti var. Çünkü her insanın bir muhaciri var bu dünya sürgününde. Her insana da bir de ders olsun, ibret olsun, acıyla derinlik ve bilgelik getirsin diye gönderilen bir hüsran insanı da var. Belki de sadece acıyla tekâmül ettirsin diye yaşamımıza gönderilen o musibet insanını idrak edince, ruhunun acısı diniyor insanın.

Hüsran insanını tanımak kolay değildir çünkü çoğunlukla hazla gelirler. Büyük hazlar vadederler. Ama zaman içerisinde kendini ifşa eden özellikler gösterirler. “Asla açıklamalara girişmeyin. Dostlarınızın buna ihtiyacı yoktur, düşmanlarınızsa zaten onu umursamayacaktır” diyor Oscar Wilde. Kalpler ikna edilmez... Kalbî konularda uzun uzun izah ve ikna ettiğiniz yerde kesin olan tek şey var: Yanlış bir kalbe seslendiğiniz. Kendinden, fikirlerinden, tercihlerinden bir an olsun şüphe etmeyen kişi korkunçluğu diye bir şey var. Bir an olsun yanıldım, saçmaladım diyemeyen, özür dileyemeyen ve pişmanlık hissedemeyen insan korkunçluğu. Tanrı olmak isterken(!) insana razı olmuş gibi korkunç bir hâl: Şüphesizliğin o kibirli yanılgısı.

Hüsran insanının diğer özellikleri de kendiniz olamayışınız, koşulsuz sevilmeyişiniz ve iç sesinizle konuşamayışınız olur. İç ses dışarı çıkamaz ve muhatabınızın da iç sesini duyamazsınız.  Güçlü bir ego, kitabi bilgi ve kurnaz bir akıl. İnsan bu üçlüyle en başta kendisi olmak üzere bütün dünyayı mutlak bir eminlikle manipüle edebilir. İnsan aklı öyle muazzam bir mekanizma ki; böylesi güçlü bir benlik ve kurnaz bir akılla kendini aklayamayıp başkasını suçlu çıkamayacağı hiçbir olasılık yok. Böylesi kurnaz bir aklın manipülasyonuna maruz kalanları ancak ilahi adalet gibi uhrevî bir güç teskin edebilir. Çünkü bazen sadece akıl değil. Kâlpler de delirirdi. Dayanamazdı. İlahi adalet, karma zayıf insanların aciz tesellisi gibi gelir. Yapılabilecek hiçbir makul hamlenin kalmadığı, hiçbir sözün işlemeyip, hiçbir şeyin tesir etmediği durumlarda ilahi akışın müdahale vakti gelmiştir. İşte o hamlesiz kalınan anlarda; hararetli, çaresiz ve masum bir kalbi teskin edebilecek tek bir şey var: İlahî akışa bırak ve seyret.

 

Seçilmiş İnsanımız

İnsan seçtiği şeydir. İnsanı seçimleri ifşa eder. Seçemeyişi ve seçmek zorunda kaldığı şeyler bile. İnsan, insanı seçtiği insanlarda tanıyor en çok. Birini keşfetmenin en hızlı yolu; seçtiği insanlara bakmak. Kimleri seviyor? Kimleri seçiyor? Kimleri hangi kriterleri için seçiyor? Hangi vasıfları için tercih ediyor? Hangi tip insanlara neden değer veriyor? Kırılma ve sınanma anlarında seçimleri kimlerden yana oluyor?

Bir şeyi gerçekten isteyip istemediğini anlamanın basit bir göstergesi var: Yapıcılık ısrarı ve yıkıcılık hızı. İnsan bilinç dışında bir şeyi ne kadar içtenlikle istiyorsa o şeye her şeye, her zorluğa rağmen yapıcı davranıyor. Israr ediyor. Asla vazgeçmiyor. Bir şeye karşı sürekli kusur arayıp; sorunlar, kılıflar icat edip yıkıcı yaklaşıyorsa da bilinç dışında o şeyden o kadar kurtulmak istiyordur aslında. Hakiki arzunuzun keşfi için durun ve bakın: O şeyde ne kadar, nasıl, neleri göze alarak ısrar etmiştiniz?

Estetik, iyi niyetli idealizasyonlar pratik yaşamda gerçekçi değildir. Gerçekliği ancak gerçek bir seçim anında ortaya çıkar. Bu tarz estetik ve ideal fikirleri söylemek ve savunmak kolaydır. Ama iş pratik yaşamdaki seçimlere gelince bu tip idealizasyonlardan eser kalmaz. İnsanlar ciddi ve gerçek kararlarını seçim ve eylemlerinde gösterirler. İnsanın insandaki gerçek değerini, ondan "vazgeçme eşiği" ifşa ediyor. Hiç şaşmaz. O vazgeçiş eşiği neyse, ne kadarsa birinin gözündeki hakiki değeriniz orada saklı. Kalan her şey süslü cümleler, münasip kılıflar, kendini aklayan serzenişlerden ibaret.

 

Kendini Harcayan İnsan

Kendini harcayan, başkalarınca harcanan insanlar var. Kendi zamanlarının en çekici, en karşı konulmaz kadınları ve en kudretli, reddedilmez adamları vardı. Dünya üzerinden geçmiş milyarlarca insan gibi azalarak bittiler. Ve yerini aynı biriciklik hırsına sahip, daha güncel doğum tarihli, dişli ve dişi ikâmelerine bıraktılar. Feminist kuramcı Mary Wollstonecraft "kısa ömürlü kraliçeler" diyordu. Genetik şans, spor, sağlıklı yaşam vs vs en fazla 40-45 yaşına kadar sürdürülebilirliği olan kısa bir dünyevî saltanat. Sonrası yaşlı ve haset gözlerle genç femme fatale rakiplerine maruz kalmak... Kibirli bir kadın doğası için kahredici ve dayanılmaz bir yenilgi. İnsan öyle bir şeye yatırım yapmalı ki; sonsuz olsun. Zaman, insan, hiçbir dünyevî güç yenemesin onu. Öyle alt edilemez bir şey olsun. Öyle uhrevî bir güç ve uhrevî ışıltı olmalı ki varlığında insanın; cesede döndüğünde bile sonsuz olsun.

İnsanın böyle kendi kendini harcayışı kadar; başkalarınca harcanışı da var. Birini o yapan özelliklerine âşık olup; bir vakit sonra onları bir tehdit olarak görüp değiştirmesini istemek; kanatlarına hayran olunan bir kelebeği, kanatlarını koparıp tırtıla dönüştürmeye benziyor. Bir insanın bir insanı ziyan edeceği buradan belli oluyor: Güzelliğini harcama hızından. Bir hediye paketini sabırlı ve özenli bir tutkuyla açanla; tek seferde yırtıp atanın farkı gibi tıpkı... Ama güzel, paramparça olurken da güzel. Ziyan olurken bile.

 

Tetikleyici İnsan

Ruhsal, zihinsel, kalbî çekicilik de var. Şahsiyeti, benliği çekici olanlar... Çekiciliğin bedene, beden diline indirgenmesi fahiş bir yanılgı bu yüzden. Bazı düşünür, yazar ve kitaplara duyduğumuz dikkat; bu soyut çekiciliğin varlığının en büyük işareti. Ve tetikleyici insanlar var. Varlığımıza tetik çeken, bizi ateşleyen, varlığının enerjisiyle varlığımızı tetikleyen, ruhumuza tesir eden, zihnimizi tahrik eden, kalbimizin ritmini değiştiren insanlar. Tetikleyici insanlar, yörüngelerine dahil olan yahut yaklaşan her insana muhakkak etki bırakırlar. Tıpkı ateş gibi dönüştürücü bir karakteristik gösterirler. Bu yüzden hayranlık, çoğunlukla da nefret uyandırlar. “Sizi rahatsız etmeye geldim”i motto olarak seçen Ali Şeriati’yi “tetikleyici insan” olarak tanımlamak mümkün. Onun namlu gözleri ve namlu fikirlerine bundan daha çok yakışacak bir tanım da yoktur herhâlde.

 

Eş ya da Hayata Eşlik Eden İnsanlar

Seçilmiş kimlikler ve verili kimliklerin farkının yaşamımızdaki en büyük göstergesi hayatımıza eşlik eden insanlar. İnsanların hayatlarına eşlik eden insanlara bakarak da onların kim olduğunu pekâlâ anlayabilirsiniz. Çoğu insan toplumun, ailelerinin onlara münasip gördüğü verili kimliklerin içinde; kendi olma cesaretini gösteremeden, ait olmadıkları görünümlerde yaşamlarını sürdürüyorlar. Bir tür yalanın ve çelişkinin içinde yaşıyorlar. Çünkü kendi olma riski ve bedeli var. Etnik kimlikler, dini kimlikler, milli kimlikler, melez kimlikler, cinsiyet kimlikleri... Tüm bu kimlik karmaşası içerisinde kendi kimliğini seçebilme gücü ve cesareti bulan çok az insan var ve yaşadığımız toplum bu trajik ve çarpık kimlik krizleriyle dolu.

“İçinde bulunduğumuz çağ 30 yaşından önceki evliliği taşıyamaz. Yükü çok ağır olur. Sürdürenler başarılı gibi gözükseler de aslında o bir Pirus Zaferidir.” diyor Dücane Cündioğlu. 30’lu yaşlarda evlenmek, 21. Yüzyıl dinamikleri ile en makul tavsiye olabilir. Seçilmiş bir kimlik inşa etmek, çağın dinamikleri, geç ergenlik faktörü ve kişinin varoluşsal, sosyolojik, maddi & manevi açıdan tamamlanması ancak 30'lu yaşlarına tekabül ediyor. Ki insanın bu kavşakta "yaşamına eşlik edecek eş"ini bulması için en ideal zamanı da başlıyor. Ve hepsinden önemlisi... Kadınlar en önce "kendisinin annesi" olmalı. Çocuktan çok daha önce kendi varlığını doğurmalı. Ve erkekler de en önce "kendisinin babası" olmalı. Kendinin annesi ve kendinin babası olmayı başaran insanlar çocuk düşünmeli. Çünkü "yarım"dan doğanlar, yaşamı boyunca nakıs ve travmatik kalıyorlar.

 

Güneş İnsan

Ruhsal ışıltı, varlık ışıltısı... Birinin varlığında, duruşunda, havasında, ona has olan o hâle, o aura, o ışıltı. Dünyada über güzellik ve yakışıklılıkta, muntazam ve kusursuz hatlara, doğuştan güzelliğe sahip binlerce insan var. Ama bir şey eksik... İşte o insanlarda eksik olan şeye sahip olanlarda olan şeyin ismi bu: Varlık ışıltısı. Birini sizin gözünüzde eşsiz kılan o ışıltı. Güneş insanlar tıpkı böyledir işte. Ruhsal bir ışıltıyla bizi, aydınlıkta, ışıltılı ve sıcak hissettirirler.

"Güneş insan"lar var. Aydınlatan, ısıtan ve ışıtan. Ve aynı zamanda yakıcı, göz kamaştırıcı, haşmetli ve haşyetli olan. Güneş insan. Çünkü her göz ona bakmaya, onunla olmaya cesaret edemez. Ey güzel Şems... Kendi gölgelerine sığan ve kendi gölgelerine sığınanlarla olanlara açmazsın ki ihtişamını sen. Arkanı döner, varlığını çeker, gece olursun. Karanlık olursun, karanlıkta bırakırsın. Ey güzel Şems, sana bakmaya bile göze alamayan gözler seni ne bilsin ki? Ancak yanmayı göze alanlar varır senin ihtişamına. Parla o vakte kadar. İhtişamla. Çünkü bazı insanlar parıldayan şeyleri sevemezler. Onları sevmeye, onlara bakmaya güç yetiremezler. Sevilmemek ve yok sayılmak pahasına... Parla.

 

Kendinin Şifacısı

"Kendi kendine iyileşen insan tehlikeli ve güçlüdür.” (Breaking Bad) Kendi onarabilen, en marazlı, kusurlu yanlarını en güzel şekilde şifalandırmayı bilen, yarasından merhem çıkarabilen kendinin şifacısı insanlar var. Kendinin şifacısı olanlar; nüvesini, içinde onu yaşayan ve öldüren hakiki tutkusunu keşfetmişlerden çıkıyor en çok. Tutkusunu keşfedememiş insan yarımdır, eksiktir, yarı insandır.  Bilgili, âlim, çok iyi, dindar, akıllı, kudretli olsun... Yarımdır, eksiktir. Hakiki arzusunu keşfedemeden ölen insan yarım, yanlış, yalan bir hayat yaşamıştır. Ölme. Hakiki arzunu bulmadan sakın ölme.

Her insanın bir çiçek açma zamanı var. Tohumuna göre, toprağına göre, güneşine göre. "Ben tam kendime göre" diyordu Turgut Uyar. Hiçbir şey için geç ya da erken değil bu yüzden. Çünkü çiçek açma zamanı da kendimize göre. İnsanın kendi zamanını, çiçek açma zamanını bulması bir ömür sürüyor bazen. Kendi ritmini, hızını, vaktini bilen, bilmenin telaşsızlığında bekliyor kendini. Kendi vaktini bilmenin şifası vardır çünkü. Ve o şifayı bilenler şöyle söyler: “Hiçbir engeli mazeret bilmeyerek; var olma aşkı ve cesaretiyle ölümüne açacağım” Çünkü onlar savaşçı ruhlardır. Savaşçı ruhlara aşığım. Şartlar ne olursa olsun asla vazgeçmeyen, yeisle düşmeyen, düşse bile kalkmasını bilen. Yenilse, yaralansa, kanasa, mahvolsa bile soylu bir güzellik uğruna kanının son damlasına kadar savaşanlara. Ölse bile... Gururla, güzellikle, asaletle ölen... Savaşçı ruhlara aşığım.

 

Bize Ait Olan İnsan

“İstesek bile sevmekten asla vazgeçemeyeceğimiz şey bize aittir ancak” der Maria Alberto Zambrano. Öyledir; vazgeçebilişin olduğu yerde aşk ve hakiki bir bağ yoktur. Bize ait olan insanları sınanma anlarındaki vazgeçme reflekslerinden tanırız. Çünkü onların ikamesi, muadili yoktur. Yerine başkasını konulamaz, benzeriyle telafi edilemez. Doğası gereği biriciktir o. Onun yerine bir şey koymaya teşebbüs etmek dahi şirk gibidir. İnhisar kelimesine karşılık gelen o hal. İnhisar… Yani “yalnızca bir şeye veya kimseye âit olan, başkası ile alâkası bulunmayan” demek. Bir şey bize ait olsaydı, bizimle olurdu. Bizimle olmayan, bize ait değildir. Ancak kendisine ait olan şey eksik bırakabilir insanı çünkü. "Bize ait olan ne kadar uzakta hüznünü" gideriyor İbn-i Arabî: "Sana ait olan seni talep eder, sen yorulma. Onu sen ararsan, yorulursun ve o sana sahip olur" O yüzden bırak aradığın da seni arasın. Bırak aradığın da seni bulsun.

Hakiki cömertlik tam da bu; verilmesi en zor olan şeyi verebilmek. Çok değerli birisi için; kendindeki en değerli şeyi bahşedebilmek... Yeryüzündeki hediyelerin en değerlisi bu olsa gerek. Ali Şeriati, Hac kitabında o meşhur sorusuyla bize ait olan insanın anlamanın yollarını işaret ediyordu: “Senin İsmail'in kim veya ne? Mevkiin mi? Şerefin mi? Mesleğin mi? Paran mı? Evin mi? Çiftliğin mi? Araban mı? Aşkın mı? Bilgin mi? Sosyal sınıfın mı? Sanatın mı? Elbisen mi? Hayatın mı? Gençliğin mi? Güzelliğin mi? Hangisi... Sana hangisini olduğunu söyleyemem, ama yardımcı olmak için bazı ipuçları verebilirim; inancını ne zayıflatıyorsa, sorumluluk kabul etmekten ne geri çeviriyorsa, çağrıyı duymana ne ve gerçeği itiraf etmene ne engel oluyorsa, "kaçma"ya ne zorluyorsa, rahatın için bahaneler bulmana ne yol açıyorsa, seni kör ve sağır ediyorsa... İşte odur kurban edeceğin!”

 

Senin Keşif İnsanın Kimdi?

Güzel zalimlikler de var. Hiç kimselerin bilmediği, bulamayacağı bir yere kendini kilitleyip, anahtarını okyanusa atıp deliler gibi bulunmayı arzulamak...  Birini imkânsız bir düşü başarması için zorlamak ve başaramadığı için onu suçlamak. İşte Dünyanın en estetik zalimliği ve en güzel, arzu duyulan yarası. Yara şifayı; şifa yarayı arzular. İyileşme başlayınca arzu biter. Yara, şifasına âşık olursa... Sonsuza kadar yara kalmak ister. İnsan bazen yaralanıyor, yara kalıyor. Ait olmadığı yerde, varlığını tomurcuklandıran insanlarla olamayan her insan sönüyor. Azar azar çürüdüğü hiçbir yerde, hiçbir insanda ve hiçbir kalpte kalmamalı insan. Ümit, her tür bağın o son nefesi. Bir şeyden, bir durumdan, bir insandan... Ümidi kestiğimizde o şeyle olan bağımız da kesiliyor. İnsanları sevmeyi bıraktığımız da değil; onlardan ümit etmeyi bıraktığımızda bağ kopuyor bu yüzden.

Mezarlığa dönüşmüş kalpler ve çürümüş beyaz zambakları, kurumuş ama ölmeye direnen ak güller, diri diri yakılmış defterler ve o defterleri söndürmek için yana yana akan ateşten bir gözyaşı. Buz ateş… Kelebek ömürlü aşklar, Şiraz’da Hafız’ın kabri olan bahçede şarap içmeden de Rind olmayı bilmiş bir Keşfsever, geçmişten çıkagelen, efsunlu bir orman yolunda artık sırlanmış bir ak geyik, onu kaybetmiş simsiyah at Karat…Tabirini kaybeden kayıp rüyalar. Bir İstanbul masalına karşı sonsuz bir manzaraya, artık bir hatıra fotoğrafına dönüşmüş iki insan.

3 çiçek hâli, 3 insan hâli: İlki; bir çiçeği özenle ekmek, onu sabırla, emekle sulamak, günden güne büyütmek ve çiçeği açtırmak. Özüyle, kokusuyla, tomurcuklarıyla onu yaşatmak. İkincisi; onu en güzel hâliyle koparmak, kurutmak ve bir altın yaldızlı vazolara hapsedip en görkemli yerlere koymak. Ruhların Müzesi'nde bir sonsuzluk vakitlenen, ruh müzelerinde antikalaşan, çok kıymetli bir yadigara dönüştürmek… Ve sonuncusu; onu parlak, cafcaflı bir plastik çiçeğe dönüştürmek. Ama kokusuz ama ruhsuz ama cansız olan. Hayat size bir çiçek verdiğinde hangisini yaptınız? “İki insanın karşılaşması, iki kimyasal maddenin teması gibidir: Bir reaksiyon gerçekleşirse, ikisi de dönüşür.” demişti Jung. O halde düşün ve sor içine:

Sen benim hangi insanımdın? Benim keşif insanım aslında kimdi? Cevabını bul ve ne kadar acı olsa dahi içinden inci gibi bilgeliği al ve gerçek bir Şems gibi tebessüm et.

 

Hakiki Muhatabı Tanıma Rehberi

“Nerden bildin benim ben olduğumu? Oruç Aruoba

İyi gelmek, bir insana verilebilecek en güzel hediye. Sesiyle, sözüyle, bakışıyla, duruşuyla, hâliyle, enerjisiyle, perspektifiyle, eylemleriyle birine iyi gelmek, varlığını, yaşamını yükseltmek… Bundan daha iyisi, birbirine iyi gelmek olsa gerek. İyi olmak, iyi gelmeye yetmiyor her zaman. İyi olmasına rağmen iyi gelmeyen insanlar var. Ve kötü olmasına rağmen iyi hissettiren(!) insanlar. İyi olan ve iyi gelenin içinde iyinin en iyi versiyonu var. O iyiye rast gelmek ne büyük baht.

"Sizin istediğiniz gibi davrandığımda ‘bana’ ulaşamazsınız” diyor Arno Gruen. İnsanların çoğu birine değil; o birinin ihtiyaç duyduğu, kendi istediği ve kendi faydasına dokunan versiyonuna ulaşmak istiyor. Kimse birbirine gerçekten ulaşamıyor bu yüzden. Artık herkes çevrimdışı. Bu kalbi çevrim dışılıkta doğru insanları seçmenin incelikleri, bir tür hakiki muhatapları tanıma rehberi(!) var mıdır peki? Bilinmez ama o insana, o insanlara rast gelmenin bazı işaretleri vardır belki. Sayalım o halde:

Kısa Vadeli İnsan

Kısa vadeli insanlar var. Yaşamımıza katılmak için değil; bizi bir bilince ulaştırmak için girmiş insanlar. Duvara toslar gibi, trafik kazası gibi yaşamımıza giren, bazen de serin bir rüzgâr gibi esip geçen insanlar... Vadeleri dolunca, vazifeleri bitince uğurlanacak insanlar. Kısa vadeli insanlar çoğu zaman bir tür fırsat vadeder. Fazla seçeneğin olduğu yerde "fırsat" vardır. Seçenek fazlalığı mukayese yaptırır, rekabeti tetikler. Hunharca değersizleştirir. Estetize etme becerisi vermez. Bazı ilişkiler plastik çiçek gibi bazıları ise muazzam bir heykel gibi… İlişki emeği ve estetiğinin farkı da buradadır işte.

Kısa vadeli insan yaklaşımında insanı ve hayatı şirket yönetir gibi planlayan kişisel gelişim furyasının etkisi var. "En çok vakit geçirdiğin 5 insanın ortalamasısın"cılık, "sana ... yapanı hayatından çıkar" diyen kişisel gelişim buyrukçuluğu, "5 adımda kendinin en iyi versiyonu ol"culuk ve canım kendimcilik… Hayatın böylesi bir matematiği yok oysa. Yaşamın estetiği, olağan dışılığı, saçmalığı vardır. Yaşama hedef/performans/başarı odaklı bakan tipler Steve Jobs tarzı yaşamın estetiğini ıskalayan tipleri hatırlatıyor. Zamanı, kendini, potansiyelini en verimli şekilde kullanmak elbette mühim ama hayat bazen saçmadır. Hayat bazen yenilgidir. Çünkü hayat böyle muhteşemdir. Bazen en yüksek bilgeliği bir kalp sızısı öğretir. Bazen en olmadık insandan, yıllarca aradığınız o cevabı duyarsınız. Bazen ruhunuz acır, o acıdan sanat doğar. Bazen büyük bir hatadan şahsiyetinizin inşası başlar. Yaşamın estetiği, yaşamın bilgeliği formüle edilemez çünkü.

 

Yanlış İnsan

"Ruhsal sıkıntıların kaynağında, anlamsız insanlarla anlamlı ilişkiler yaşama isteği ve çabası yatar." der Viktor Frankl. Bir şeye yüklediği/estetize anlamı o şey taşıyamadığında, o anlamın ağırlığının altında kendisi kalıyor insanın çünkü. Mesela terk edilme, aşağılanma travması olanlar; şiddetli bir şekilde onlara yüz vermeyen, reddeden insanlara çekiliyorlar. Hasbelkader yüz buldukça da ilgilerini kaybedip onlara yüz vermeyen, ısrarla reddeden yeni "güçlü kurban" avına çıkıyorlar.

Yanlış insanları tanıma bahsinde yalan en tanıdık eleme yöntemi. "Ah yalan dünya" "Dünyada ölümden başkası yalan" şarkıların bile söylediği gibi dünyaya en yakışan sıfat yalan. Dünyaya alışan, her veçhesiyle en önce güzel yalanlarda ustalaşıyor. Bu dünya ve insanına onca mânâ, güzellik, derinlik, incelik, yücelik yüklemek boşuna... Yakışmıyor, taşıyamıyor, kaldıramıyor. "Yalanlar istiyorsan yalanlar söyleyeyim, incinirsin" demişti Özdemir Asaf. Yalan incitmiyor artık. Dünyanın en saçma, en aptal, en şahsiyetsiz yalanı da olsa... Çoğu insan ona fayda sağlayan yalanın en sessiz en sadık müşterisi oluyor. Ve o yalana yeni şık isimler icat ediyor.

“Sadakat kişinin kendinde bir kişiye yer ayırması ve o yeri hep onun için korumasıdır. Sadakatsizlik de kişinin o yerin korunmasını savsaklamasıdır. İhanet ise, kişinin, o yerine, başka bir kişiyi sokması.” der Oruç Aruoba. Aldatan, kazananların en mutsuzudur. Ve bütün galiplerin en huzursuzu. Her aldatışıyla ruhunu soldurur yalancı. Kandırmanın zaferiyle, teslimiyetin huzurundan mahrum eder sinesini. Ve sonsuza kadar o "zalim şüphe"den kurtaramaz sinesini. Masumun en saf intikamıdır bu. Aldatmak bir çukurdur bütün veçhesiyle. "Sana alçak diyemem çünkü alçak da bir seviye belirtir. Sen çukursun." der Necip Fazıl. Ne şık bir hışım... Çukur, incitmez. Çukur, utandırılamaz... Çukur aşağılanamaz bile. Çukurda tökezleyen; çukur olmadığına şükreder. Tek hamlede silip paçasını, salınarak yürümeye devam eder.

Yanlış insanlar, yanlış tanışıklıklar, yanlış anlaşılmalar… Yanlış anlaşılma kaygısı çoğu zaman "yanlış kulaklara seslenme ısrarı" yüzünden. Bu anlaşılma eforuna değen çok daha güzel uğraşlar var yaşamda. Yanlış kulaklara seslenme ısrarı, doğru muhatapları geciktirmekten başka bir şeye yaramıyor üstelik.

 

İnsan Kendini Nasıl İfşa Eder?

İyi gelen insanı, kötü gelen insanı tanımanın incelikleri nedir? İnsan sürekli kendini ifşa eder. Üstelik gönüllü bir ifşadır bu. Bu gönüllü ifşaları fark ederek birinin ruhunu kolaylıkla okuyabilir insan. Nedir o ifşalar? Sıralayalım o halde:

Bir insan sizle en çok neyi paylaşıyor? Neyini paylaşıyor? Sevgisi? Mutluluğu? Acısı? Arzusu? Keyfini? Fikirleri? İdealleri? Sırları? Sorunları? Talepleri? Peki ya ruhunu? En çok neyini?  Paylaşım neyse bağ o oluyor, paylaşılan azalıyorsa bağ da kalmıyor o yüzden.

Birinin varlığına, varoluşuna bakmak da onu tanımanın en kestirme yolu. Varlığı gürültülü insanlar var. Varoluşu gürültülü insanlar. Kendiyle meşgul olmak ne kadar güzelse; kendinden başka derdi, gündemi olmayan ve varlığını başkalarına dayatanlar o kadar gürültülü. Oluş ne kadar sessizse; "varoluş gösterisi" o kadar gürültülü.

Güç. Güç. Güç. Bir türüyle, birazcık güç verin insanlara ve onların gerçek şahsiyetlerini seyredin. İnsanın güçle kurduğu ilişki onun gerçek ahlâkını anında ifşa ediyor. Katlanabilmesi en güç şey de bu; bir şekilde güçlü olan insanların ahlâksız, şahsiyetsiz ve kötü olması.

"Zayıf karakterli olmak" insanın en büyük defosu. Duruşsuzluk, korkaklık, riyakarlık, yalancılık, x düşkünlüğü... Zaaf arttıkça karakter zayıflıyor. Zekâ, güç, güzellik, birikim... Zayıf karakterde hepsi boşa düşüyor. Ve kendi eliyle öz sermayesini istismar ediyor insan.

"Her şeyi istemenin hiçliği" var. Her şeyi isteyen bir insan modeli var. Başarı, kariyer, mal mülk, makam, âşk, ilgi, tutku istiyor. İtibar istiyor, şöhret istiyor. Her şeyi istiyor, her şeyden biraz istiyor. Her şeyi istemek, hiçbir şeyi gerçekten istememektir oysa.

"Kendinden, fikirlerinden, tercihlerinden şüphe etmeyen kişi korkunçluğu" diye bir şey var. Bir an olsun yanıldım, saçmaladım, hata ettim diyemeyen insan korkunçluğu. Tanrı olmak isterken(!) insana razı olmuş gibi korkunç bir hâl: Şüphesizliğin o kibirli aptallığı.

Benzemek, en büyük çağrı. Zamanla benzediği şeye yakınlaşır ya da benzerini kendine çağırır, kendine çeker insan. Benzer şekilde... Benzemediği, "artık benzemek istemediği şey"den uzaklaşır, ayrılır ve şiddetle kopar insan.

 

Bize Ait Olan Ne Kadar Uzakta?

“Sensin o. O sensin. Sen o’sun… Bir şey –bir ilişki- başlatıyorduk; ama ne kadar yetebilecektik buna? Anlamlarımız, anlamalarımız, anlatmalarımız anlaşmaya ne kadar yetecekti?” Oruç Aruoba.

"Tanrı benimle ne kastetmiş olabilir?" Kierkegaard'ın bu tutkulu sorusu ilahi plana, ilahi adalete ve ilahi ironiye inananlar için sarsıcı bir münâcâta dönüşüyor. Tanrı'nın kastını merak etmek... Tanrım, yaşadığım bu deneyimle bana neyi, kimi işaret ediyorsun? Neyi? Kimi? Bize ait olanı bilme ve tanıma bahsinde bu işaretler öyle pusula ki.

"Bana ait olmayan hiçbir şeyi istemiyorum. Bana ait olmayan başarıyı, gücü, malı, mülkü, âşkı, insanı istemiyorum. Bana ait olmayan Güneş'i bile istemiyorum." diyen bir ses var içimizde. Yalnız kendine ait olanı istemeyi bilmek diye kendini bilmek görgüsü var. Üstelik her türden hüzne ve kıskançlığa şifâ. Çünkü ancak bize ait olan, eksik bırakabilir bizi. Ancak o şey bizi paramparça edebilir. Bütünlüğümüz ancak böyle bozulabilir. Sahte olan, boşluk hissi verir. Eksiklik yanılsamasıdır bu. Uçucudur, geçicidir. Sahte boşluklar her şekilde dolarken aidiyet doldurulamaz bu yüzden. Ne istediğini bilen insan eminliği diye bir şey var. Ve ne aradığını dahi bilmeyişin o şaşkın, heveskâr telaşı. Tıpkı bir mağazaya girince alacağı şeyi dahi bilemeden gözleri her şeye koşturan kararsızlık karşısında görür görmez bu "bu bana ait" dedirten ve alan eminlik.

 

Ruha İmza Atmak & Ayrıcalık Beklentisi

Bazı insanlar hayatımıza son rötuşları yapmak için giriyor sanki. Ruhumuza, zihnimize, perspektifimize dokunuşlarını yapıyor, silinmez iz bırakıyorlar. Bir parfümün notası, bir yemeğin baharatı ve bir tasarımın, heykelin son rötuşları gibi tıpkı... Ruhumuza imzasını atıyorlar. Üslûp ruhun markası. Üslûp ruhun, kalbin, zihnin öyle aynası ki üslûbunu sevmediği insanı da sevemiyor insan. Üslûp her şeyi sızdırıyor. Bilgeliği, iyiliği, riyayı, sahteliği, kibri, kötülüğü, art niyeti, sevgiyi her şeyi. İnsan birini sevmeye üslûbundan başlıyor. Hususî bir kitap gibi okunmaya layık bazı insanlar. Ve marifetli bir elden çıkmış kaligrafi gibi yazgıları. Bazı insanların mürekkebi (ruhu), kalemi (varlığı) ve defteri (yaşamı) öyle güzel ki; hüsn-ü hat gibi bir yazgı kalıyor onlardan geriye. Bak, seyret ve oku.

Çok özel bağlarda tuhaf bir "ayrıcalık beklentisi" var. İçsel ve sessiz bir beklenti. Muhatabın herkese gösterdiği prosedüre razı olmayan, zarif bir dikkat ve hususî bir alâka beklentisi. Bulamadığında sessizce uzaklaşan sitemsiz ve kırılgan bir beklenti. Öğrenilmiş jestler, bir iki romantizm hilesi, partiler, buketler, pahalı hediyeler falan... Hiçbiri. "Bir ruha özel olduğunu hissettirebilme kudreti" her tür hediyenin özü bu. Kelimeler, jestler, çiçekler hepsi bahane.

 

İkiz Alev

Platon’un Symposion diyaloğunda Aristophanes’in aşk üzerine yaklaşımı bugün popülerleşen “ikiz alev” kavramının kıvılcımını yakmış olur. Yunan mitolojisine göre insanlar iki başlı, dört kol ve dört bacakla yaratılmışladır, bu hallerindeyken çok güçlü oldukları için buna mâni olmak isteyen Zeus onları iki yarım parçaya ayırır… İşte o yarımlara ikiz alev (twin flame) denir. Dünyada birçok insanın birçok ruh eşi olmasına rağmen sadece bir tane ikiz alevi vardır. Çünkü bazı şeylerin "tek yarım"ı vardır. Ve sayısız yarımı olan şey paramparçadır…

"Sen ile ben, hiç ‘bir arada’ olmadan ‘birlikte’ olabiliriz” der Oruç Arouba. Oruç Aruoba'dan ilhamla insanlar arasındaki yakınlık aşamalarından bahsedilebilir: Bir aradalık, beraberlik, birliktelik, birlik ve bir olmaklık. Tanışıklıktan tanımaya, sevmekten o sadık tutkuya ve benimsemekten aidiyete… Beğendiğimiz sıfatlara sahip onlarca insana duyulan şeyin adı mıdır aşk? Bu mudur? Bu kadar mıdır? Beğendiği sıfatlara sahip insanlardan hoşlanmayı flört için yeter şart ve aşk başlangıcı sayıyor çoğu insan. Tez kızarıveren güller gibi kolayca birilerine meylediyor herkes artık. Birbirine benzeyen herkes alternatif, herkes bir seçenek artık. Ve kimse kimseyi eşsiz kılmanın o sihrini bilmiyor artık. Oysa yalnız birbirinin yarısı olan, başka hiç kimseyle tamamlanamayan ve ancak böyle bir ve var olabilen ikiz alevler gibi; hakiki muhatabını arayanlar hep vardı dünyaya düştükleri o günden beri.

Tam da bu yüzden… Birini "bize en çok tesir eden yer, zaman ve koşullarda değil de bambaşka bir zaman, mekân ve şartlarda tanısaydık yine de onu seçer miydik?” sorusunda, onun hakiki muhatabımız olup olmadığının cevabı saklı.

O Zarif Kıskançlık

Kıskançlığın zarif bir tonu var. Sevilene zarar veren zehirli kıskançlık değil, sevene zarar veren tonu. Sahip olma hırsından değil; ait olunan kişiye yakın olamamaktan gelen ince sızı kıskançlığı. Eskilerin "ince hastalık" sebebine dahi vardırdığı, Vadideki Zambak'taki Henriente kıskançlığı. “Kıskançlık, aynı zamanda, kovulamayan bir şeytandır, her defasında yeni bir şekle bürünerek çıkar ortaya” der Marcel Proust. Kıskançlık böyle dönüştürücü etki taşır bazen. Kıskançlığın başka görünümleri, başka tonları var mıdır peki? Vardır. Keşfedelim o halde: 

Hasedin Ateşi

Haset, birinin topyekûn varlığını kıskanmak ”O” olmayı istemek. Kıskançlıksa birine bahşedilenlerin kendinde olmayışının hazımsızlığı. Kıskançlığın hayranlığın ardın gizlenen bir yüzü vardır bir de. “Kıskançlık, gizli bir hayranlıktır” der Kierkegaard. Benzer frekansta Peyami Safa da “Hayranlık mağlûp olmuş bir kıskançlıktır. Yani kıskançlık gıptaya, gıpta hayranlığa yerini verir. Dibinde kin vardır. Gitgide, hayranlığın zaafa uğradığı anlarda bu kin ortaya çıkar.” der. Böylesi bir hayranlık öylesi çaresiz bir kıskançlıktır ki muhatabını istese de alt edemez.

Dahil olamadığı güzelliğe hüsn-ü zanla bakamayan, kendine benzemeyenin başarısını hazmedemeyen, dahil olamadığı her şeyi kötüleyen bir kıskançlık eşiği var bir de. Kendi biriciklik yanılmasını tehdit eden bir rakiple karşılaşan ve varlığını rakibi karşısında çelimsiz hisseden insanlar dedikodu, yalan, iftirayla kıskandığı insanları alt etmek adına her türlü çirkinliği göze alabiliyor. Kıskançlık, mahrum edici bir karakteristik taşır. Kıskançlık yüzünden ne çok güzelliği ıskalıyor insan. 

Nedensiz husumet en kısa haset tanımı bazen. Telaşlı itibarsızlaştırmaların ardından çaresiz bir kıskançlık çıkıyor çoğu zaman. Birini sürekli eleştirmek, her sözü/eylemi üzerinden antitez geliştirmekten belirgin kıskançlık işareti yok. Öylesine hastalıklı bir haldir ki bu kıskançlık duyulan kişiyi alt edebilmek için onun kötü, şahsiyetsiz, aşağılık biri olduğuna kendini inandırarak mücadelesini meşrulaştırır. Odağını hakikate, yaşamına ya da kendisine değil de başkaları üzerine çeviren ve hasedin ateşiyle yanan hakikat nasipsizi insan profilidir bu. Kendi ve hakikat arasındaki ilişkiyle varlığını meşgul edeceğine başkasının hakikatle ilişkisini tahrip etmenin peşinde, kıskançlığın zirvesinde zehirlenmiş bir ruhun tezahürüdür aynı zamanda. Kendi varlığının sesine dalmak varken ne beyhude bir uğraş.  

Kibir Rekabeti

Eleştirilerin temelsiz, yargıların dayanaksız, yergilerin ölçüsüz ve üslubun sığ olduğu her rekabet özünde "kibir rekabeti"dir. Tarafların birbirlerinin kibrini incitmeyi hedeflediği bu rekabet yalnızca mutlak hamlesizlik; kayıtsızlıkla son bulabilir. Böylesi bir üstünlük yarışında savaşan rakiplerin kibirleridir esasında. Hiçbir sıfatın, başarının, mülkün hükmü bulunmayan bu soyut savaşta; gözün içindeki, ruhtan gelen o halede "fıtrî ışık"tadır muzaffer. Yarış, nispet, rekabet hırsıyla sağına soluna bakınıp duranlar, geçmişin ardına takılıp kalanlar, yukarılara bakmaktan boynu bükük duranlar ve aşağı bakmaktan kendini alçak bir yükseklikte zannedenlerin arasında; insanın önüne bakıp yürümesi ne güzeldir oysa.

Virüsten daha hızlı ve bulaşıcı bir şey var: Hırs. Rekabet azığıdır onun, kışkırtmak huyu. Gözüne kestirdiği yere varmak ister. Ve hedefi vurmak, on ikiden vurmak... Sonucu düşünür hep, niçini hiç. Niçini düşünen yavaşlar çünkü. Başarmayı ve kazanmayı "olmak"tan çok seven insanların en belirgin özelliği: Rekabet. Rekabet güdülerini tahrik eden her şeye vahşi bir sırtlan gibi hırsla koşarlar. Çatlarcasına koşarlar... Yine de bir yere varamazlar. En çok da kendilerine. Rekabetçi, hırslı, yaşamı bir yarış gibi görüp şeye koşanlar nihayetinde kendilerine gecikiyorlar. Kendisi yerine başkalarıyla yarışanlar, kendi yolundan uzaklaşıp kendi hızını yavaşlatıyorlar çünkü. İnsanı en çok hırsı yavaşlatıyor.

Benzer ruhlara sahip olup; benzer şeylere sahip olmayanların o ölümcül husumetlerini Dostoyevski muhteşem teşhisliyor: “Ona benziyorsun, çok benziyorsun hatta belki akrabasınız; aranızdaki tek fark onun parlak bir şahin ve bir prens, seninse bir baykuş ve tezgâhtar olman.” Bitimsiz egosantrik mücadelelerin ardında kindar ve sadık kıskançlıklar vardır. Böylesi sadık kıskançlıkların en güzel faydalarından biridir bu: İnsanın hasmını bile nitelikli hale getirir. Kıskançlığın dahi kalifiye, derin ve estetik olanı vardır çünkü. 

Sahte Kayıtsızlık

Atmosferin katmanları gibi... Yoğun görünen duyguların ardında bambaşka duygular saklanıyor bazen. Küçümsemenin ardında mahcup bir kıskançlık, aşka benzeyen şeyin ardında başkasına intikam. Ve öfke görünen şeyin ardında gizli bir utanç. Bazen de birbirine geçmiş haldedir duygular. Sanılanın aksine kıskançlık ve kibir beraberdir. Kibri içten içe kendine yakıştırırken kıskançlığı şiddetle reddeder insan. Yükselen narsisizmin zamanında en üvey evlat duygu kıskançlık artık. Hep şiddetle reddedilen ve hep başkalarına layık görülen. Oysa insanın en sık, en yoğun yaşadığı duygulardan biri kıskançlık. Bu "kıskanıyorlar beni!" sendromu iyice yaygınlaştı. Kimse kimseyi kıskanmıyor, herkes kıskanılan kişi artık. İnsan ara ara "Beni neden kıskansınlar?" diye sorup kendine ciddi ciddi düşünmeli bunu. Kıskançlıkla perdelenmiş kibrin en bariz göstergesi sahte kayıtsızlık var bir de. Sahte kayıtsızlık; kibir ve kıskançlığın bir olduğu o hali ele veren ilk şey. Bastırılmış kıskançlık; şiddetli aşağılamalarla ya da sahte kayıtsızlıkla ele veriyor kendini. 

Her tür kıskançlık için güçlü bir reçete var: Sahip olunamazsanız, kaybedilemezsiniz. Rekabet etmezseniz, yenilemezsiniz. Kıyaslamazsanız, kıskançlık duyamazsınız. Kıskançlık, bir tür kalbî cimrilik. İnsan, ihsan etmenin hazzına varınca kıskançlığın cimriliğin kötü bir şekli olduğunu fark ediyor. Cimrilik, hissedememektir sonsuzu. Kıskançlık, eksilmiş hissetmekten gelir çünkü. Sonsuz olan eksiltilemez, çalınamaz oysa. 

Âşık Kıskançlık

"Kıskançlık sevginin sıfatlarındandır" der Muhyiddin İbn Arabi. İbn Arabi, Aşk Risalesi’nde sevenlerin özelliklerinden, kalbi hallerinden bahis açar: Erimek, Garam (üzüntü içinde sevgilide yok olmak), Şevk (kavuşmaya dönük ruhani bir hareket), Heyam (kara sevda, kendinden geçmek), İnlemek, Kemed (gam, tasa, kalpteki aşırı üzüntü) Aşkın bu katmanları, her katmana has bir kıskançlık yorumunu da beraberinde getiriyor. Yaşanmamış güzelliklerin olasılığını kıskanmak gibi estetize edilmiş kıskançlıklar vardır ve bu en güzel iltifattır bazen.

Samipaşazade Sezai kıskançlıktan “en mülayim insanları bile heyecanlandıran aşk felaketi” olarak bahseder. “Bu kıskançlıktı. Aşkın öbür çehresi olan kıskançlık. Bütün hazların ve saadetlerin, bizi mesut eden tebessümlerin, ahitlerin, ümitlerin tekrar gerisin geriye dönüp, keskin bıçaklar, çok sivri neşterler halinde içimize saplandığı kıskançlık!” der Ahmet Hamdi Tanpınar da. Böylesi bir kıskançlığı tek kelimeyle ifade edilse "kanser" olurdu. Ve bunu yalnızca Henriette anlardı. Kanser gibi kıskançlık sessizdir, müthiş sezgindir, rakiplerini kıskanmaz. Kanser gibi kıskançlık Henriette'dir. Ölümcüldür.

Proust’un aşk anlayışı da bu noktada enteresandır. Aşka “karşılıklı bir işkence” diyen Proust; kıskançlığı da “endişeli bir zorbalık ihtiyacının aşkî konulara yönelmesinden” ibaret görür. Proust ayrıca kıskançlığın en acı halinin sevilenin bizde kaybettiği şeylerin başkasında bulmakla yaşandığını söyler. Buradan hareketle muhatabın bir vakit zihnine, kalbine ve ruhuna tesir etmiş bir rakip her zaman hakiki bir kıskançlık nedenidir. Bir varlığa yönelmiş hususi dikkat en belirgin aşk belirtisi ve kıskançlık nedenidir. Rekabet içgüdüsü, seçici olmayan flörtöz meraklar ve maymun iştahla içselleştirilemeyen her insanla alâka kuranlar; hiçbirinde derinleşemediklerinden bu yüzden gerçek bir aşk yaşayamıyorlar. 

Aşkın acı verici karakteristiğinin en yakıcı yüzlerinden biri de âşık kıskançlıktır. Charlotte Bronte, âşık kıskançlığın haz verecek kadar şiddetli halini kahramanı Jane Eyre’i, âşık olduğu adamı başka bir kadınla flört edişini seyrettirerek ifadelendirir: "Baktım. Bakmaktan şiddetli bir zevk aldım. Yine de değerli bir acıydı bu." Platonik ve seyirci bir kıskançlığın hâlidir bu. Bu hale daha ince bir yorum “Her aşkın içinde bir intikam gelip gider” diyerek Sezai Karakoç’tan gelir. Aşkın şiddetli, sitemkâr ve ketum bu karakteristiği Sezai Karakoç’un şiirlerinde belirgindir. Çok özel bir kıskançlığı vardır Karakoç’un.  Âşık kıskançlığın sesini en güzel estetiz eden isimlerden biri olarak Köşe şiirinde ifadelendirir: “Ben geleceğin kara gözlü zalimlerindenim / Bir tek köşen bile ayrılmamışken bana / Var olan ve olacak olan bütün köşelerinin sahibi benim.” Platonik bir aidiyet hırsı vardır burada, zorba olmayan, ümitvar ama bir o kadar da mahzun bir aidiyet hırsı. 

Gayret Makamı

İskender Pala, Kitab-ı Aşk’ta gayret kelimesinin bugün pek kullanılmayan bir anlamından; kıskanmak, çekememek ve tahammülsüzlük anlamlarından bahseder. Şeyh Galip’in Hüsn-ü Aşk mesnevisine atıf yaparak Aşk ve Hüsn isimli iki gencin aşk yolculuğunda Aşk’ı, Gayret adında bir lalanın yetiştirdiğinden bahis açar. Hüsn’e âşık Aşk’ın, Kalp Ülkesi’ne varması için “gayret” kaçınılmaz bir yol arkadaşıdır çünkü. Gayret, Şeyh Galip’te; sevilen için gösterilen çaba, göze alınan meşakkat, ödenen bedeller olduğu gibi aşka ve maşuka başkasını ortak etmek istemeyen kıskançlığa karşılık gelir. 

Divan Edebiyatındaki gayret ve makamının en güzel nişanesi Çamlıbel'in o mısrası "Sana benim gözümle bakan gözler kör olsun." cümlesinde saklı olabilir. Yahut "Saçın yüzüne değse telini kıskanırım" şarkısında. Oysa hepsinden daha yukarıda bir Gayret Makamı var: Sevilen ruhta, başka ruhların zerre tesirine dahi tahammül gösterememek. Bugün en yüksek beşeri sevgide bile başka ruhların tesiri var. Oysa birinin en’i olmak, tesir listesinin zirvesinde olmak ya da en çok sevilen olmak yetmiyor. Kul da Tanrı’ya öykünüyor, haddini aşıyor ve O’nun gibi tek, eşsiz, ortaksız olmak istiyor aşk bahsinde. 

Sahip olma hırsı çok defa sevgi ve aşk işareti olarak sayılıyor. İnsanlara aidiyet bağı yerine mülkmüş gibi bir sahip olma hırsıyla yaklaşmak ruhsal ve hissi bağları tahrip ediyor. Sahip olma hırsıyla dolup taşanlar, sevdikleri insanlarla aidiyet yerine mülkiyet bağı kurarlar. Hakiki muhatap ile mülkiyet değil aidiyet bağı kurulur oysa. Ancak bir sözleşme unsuru ile mülkiyet bağı kurulabilir. Mülkiyet bağı kurulan her şey diğerleriyle kıskançlık; aidiyet bağı kurulan her şey başkalarıyla "Gayret Makamı" doğurur.

Gayretin bilinen anlamıyla bazen bir şeyin yalnızca bizim çabamıza bağlı oluşu da heves kırıyor. Çaba bitince, o şey de bitecek çünkü. Gayret mühim şey ama gayret tutkuya hiç yakışmıyor. Sadece çabayla sürecek şeylerin doğmadan ölmesi en güzeli bu yüzden.

O Tutkun Aidiyet 

Hisler karışıp yepyeni hisler doğurur bazen. Hislerin birleşmesinden doğan hisler daha güzel: Huzurlu neşe, zarif şefkat, mutlu yalnızlık, kırılgan öfke, buruk mutluluk, derin kıskançlık, huzurlu acı, mağlup hınç, mutsuz aşk, şaşkın sevgi, mahcup sevinç, dingin dalgınlık, hırçın mutsuzluk, hüzünlü intikam, tutkulu karamsarlık… Tutku farklı olarak karıştığı hissi daha da yoğunlaştırır. Tutku sadakat ve aidiyete çok yakışır bu yüzden. “Tutku istisnai bir duygudur, kıskançlık ise dünyadaki en istisnai tutkudur” der Dostoyevski Beyaz Geceler’de. Kıskançlığı bir tutku türü olarak okumak, kıskançlığı en estetik ve zehirli tutku haline getiriyor.   

Karanlık tutkunun verdiği azapların en kötüsü özel olamama acısıdır. Bu tür özel olamama acısı için birebir: Sizi özel bulmayan biri sizin için özel olamaz. Ve özel olmayan bir şey için, biri için üzülmek bir anlam taşımaz. Kendi özel olanını bulma ümidi, özel olamama acısının en güzel şifasıdır bu yüzden.

Aidiyet, en sarsılmaz his. Ruhen, kalben, zihnen, bedenen tek bir varlığa ait hissedince; didaktik, tehditkâr ve vaiz gibi konuşan iç seslere, kıskançlık kavgalarına, saf dışı bırakılan rakiplere, sadakat ödevlerine, yasaklara gerek kalmıyormuş. Aidiyet, sadakatin tek muhafızıymış. Ve en zarif kıskançlıkların bile tek devası. Aidiyet, hemdemlik getirir. Hemdem enfes bir kelime. Birlikte (hem) ve nefes (dem) kelimeleri kavuşmuş ve hemdem olmuş. Birinin nefesini varlığında hissetmek. Yalnız teninin nefsini değil. Zihninin nefesi, ruhunun nefesi, kalbinin nefesi ve cânının nefesini de. Bir varlıkta ve hep "bir"likteymiş gibi.

O Aşık Dikkat

Sayfaları gezinirken durdunuz ve tam şu an bu cümleyi okuyorsunuz. Evet, biraz dikkatinizi çekti. Alaycı bir tebessüm? Bıkkın bir göz devirme? Bıkkın gözleri uğurlayarak tebessümünü yüzünde sürdürenler için devam edelim o halde. Tıpkı böyle… Her alaka dikkatle başlar. Maşukun ay gibi aşığının yörüngesinde gezinmesi gibi kati: Tesir ruhun, beğeni gözün, sevgi kalbin, dikkat de zihnin ilgisi.

Zihnin dikkatini istemsizce verdiği şey, meşgul olduğu biricik ayartıcısını ele verir. Zihin hoşlandığı şeye dair her ayrıntıya dikkat kesiliyorken umursamadığını anons gibi onlarca kez duyup geçiyor. Beden dilindeki aynalamanın zihinde de izdüşümü var. Kelime seçimleri zihinsel tahriklerimizi ifşa ediyor. Daha önce hiç kullanmadığınız bir kelime dilinize pelesenk mi oldu birden? Yeni fikir flörtünüze merhaba deyin.

Dikkatsizlik, bir umursamazlık türü. Sıklıkla yapılan dikkatsizliklere dikkat etmekte fayda var bu yüzden. Orası şuurun uyuduğu nokta. Uyuyan şuur ve istikrarlı dikkatsizlik felaket çağırıyor çünkü. Tersi mantıkla bilinçli umursamazlıkta da saklı bir alaka var. Freud’un meşhur tespiti “Bir insan bir yere bakıyorsa orada ilgilendiği bir şey vardır. Bir insan bir yere hiç bakmıyorsa, orada ilgilendiği bir şey kesinlikle vardır.” sözü bu bağlamda karşılığını buluyor. 

Zarif Dikkat

Bakımı özen, zarif bir dikkat ve özel bilgi isteyen nadir çiçek türleri gibi bazı insanlar. Eşsizce açmak için hususî alâka bekliyorlar. Ama... Yaşamın meşakkatli yollarından zorlukla geçenlerin ne hâli ne de "vakti yok, durup ince şeyleri anlamaya" Neyse ki zarif kavrayışın meşakkatine talip olanlar da var. 

"Olağanüstü bir şekilde senin gözlerinde / Kendimi olurken gördüm" der Friedrich Hebbel. Kendi oluşunu bir çift gözün içinde seyretmek. Bir çift gözü ayna olarak görmek. Ve bir çift gözü varoluşunun şahidi etmek... Eşsiz bir şey. Bu eşsizliği veren nedir peki? Zarif bir dikkat. 

Zarif dikkat ne güzeldir. En büyük iltifattır o. Bir şeyin en küçük ayrıntısına, muhatabın her zerresine nazik bir dikkat, ihtimam göstermek... Hususî, zarif ve derin bir dikkate layık olmaktan daha çok ruhu okşayan ne var?

Gizli Dikkat

“Onların kalpleri vardır, onlarla kavramazlar; gözleri vardır, onlarla görmezler; kulakları vardır, onlarla işitmezler. İşte onlar hayvanlar gibidir; hatta daha da şaşkındırlar.” der Kur’an. İbret kelimesinin, bugün romantik hakikatçi bir çağrışımı var. Oysa ibret nazarının ibresi vardır, gizli dikkati işaret eder o.

Gizli dikkat ne güzeldir. Göstermeden kendini, hedefini gözleyen keskin nişancı gibidir. Yahut kalabalık bir salonda gözünün ucuyla maşukunu izleyen aşık gözler gibidir. Stalker ya da hırsız gibi "göz diken" değildir o. Kendine ait olanı bilen ve bakandır o.

Başka bir âleme dikkat kesilmişliğin o sessiz bakışı… Başka bir aleme dikkat kesilmişliğin dalgınlığı vardır bir de. Gözü dalmak... Başka bir âleme dikkat kesilmenin, şimdi ve burada değil orada ve o zamana iltica edişin resmi sanki. Birinin gözünün daldığı yere gitmeyi istemek, bakışın şiiri değil de nedir?

Aşık Dikkat

"Göz izi" muhteşem bir terkip. Bakışın görünmez izi vardır, izi kalır bellekte. Göz, muhabbetle baktığı her şeyi mühürler. Tutkuyla baktığı şeye ait olur ruh. Bugün en çok da çok fazla şeye meylle, hevesle, açgözlülükle baktığı için ait olamıyor insan. Belki de bu yüzden içine başka bir çift gözün şirki düşmemiş tek bir tane göz yoktur diye karadeliğe sönedurur yıldızlar.

“Seni hiçbir dünya telaşına değişmedim ben.” demişti Şükrü Erbaş. Hakiki muhatabın en küçük ayrıntısına bile en mühim işi yapıyormuşçasına mesai ayırıp zarif ve incelikli bir dikkat göstermekten daha büyük bir aşk alameti var mıdır ki?

Keskin Dikkat

Her şeye nişan alarak bakan namlu göz, aynada kendini vurur. Tıpkı böyle… Dehşetli, çarpıcı, kötücül şeylere tanık oluşun açık bir yara gibi izi kalır gözlerde. Gözün tanıklığıdır bu. Göz bir yaraya benzer. Bakış zehirli bir ok'a. Bazen de doğrulmuş bir namluya. Baktıkça acır ve acıtır.

"Tedavi olmak istiyorsan, yaranı açmalısın" der Boethius. Anlamak, yaralar bazen. Bir şeyi en derin manasıyla idrak etmek kanatır. Çünkü kanayarak keşfi öğrenir göz ve bakış. Alex Andreyev'in ''İnsanın gözlerini açması bazen çok acı verici olabilir" tablosu gibi tıpkı.

"Yetiştirdiğim en iyi nişancı vurdu beni" der Birhan Keskin. Ya da şöyle: En iyi keskin nişancılar yetiştirdi beni. Her saldırı savaşma kabiliyeti kazandırır aynı zamanda. Vuruldukça, vuruldukça ve ölmedikçe daha da güçlenir insan. Keskin dikkat gibi hırçınlık bir dikkat türü. Bilenmiş bir dikkatse eğer. Dilde, hâlde, tavırda, yazıda; açık, örtük, metaforik ya da estetik... Fark etmiyor. Hırçınlık insanın bilendiği yeri ifşa ediyor anında.

Okurun Dikkati

Ruhsal, zihinsel, kalbî çekicilik de var. Şahsiyeti, benliği çekici olanlar... Çekiciliğin bedene, beden diline indirgenmesi fahiş bir yanılgı bu yüzden. Bazı düşünür, yazar ve kitaplara duyduğumuz dikkat; bu soyut çekiciliğin varlığının en büyük işareti.

Bakış, okuyuşa benziyor bazen. Bir yüzü her şeyiyle seyretmek; o yüzün ruhuna dair bilinmeyenleri bakışın ritmiyle hece hece keşfetmek bir kitabı okumaya benziyor... Evet, anlamlı yüzleri seyretmek de okumaya dahil. Derin bir bakış olmadan, fotoğrafa bakar gibi okuyoruz artık. Yüzeysel, görsel bir okumayla. Kimse okuduğu şeyin gerçek bağlamını idrak edecek kadar bile dikkat etmiyor.

Çeldirici Dikkat 

Ken Follett “Paradoks, dikkat çekmek için tepe taklak duran hakikattir” der. Gerçeğe olan dikkat, gerçeği görmeye yetmiyor her zaman. Salman Rushdie'nin ilginç bir sözü var aynı güzergahta: "İnsanın anlatmayı seçtiği her hikâye bir tür sansürdür, başka hikâyelerin anlatılmasını engeller." Bazen bir tarafa olan aşırı vurgu, o şeyi vurgulamak için değil; diğer tarafı kamufle etmek içindir. Dikkati güçlü olan yere çekerek zayıf olan tarafı kamufle etmek en kurnaz saklanma biçimidir. Doğada savaşçı ve güçlü olmayan birçok hayvanın yıllarca hayatta kalabilmesi de bu stratejiye bağlıdır.

Çeldirici dikkatte kötücül çekiciliğin tesiri var en çok: Şeytan tüyü. "Şeytan tüyü"nü iltifat; çekiciliği güzelliğin bir şartı olarak gören bakış; saflık ve masumiyetten şefkatli bir küçümseyişle bahsediyor.

“Çalınan Dikkat”

Dikkat üzerine son yıllarda yazılmış en iyi metinlerden biri olan Çalınan Dikkat kitabında Johann Hari, dikkat üzerine güçlü çıkarımlar yapıyor. Hari, yaşadığımız çağın dikkati çalan etkisinden bahsederek bu çağın parolasının "Yaşamayı denedim ama dikkatim dağıldı" cümlesiyle ifade eder. Hari, bilhassa sosyal medya etkisiyle beraber insanların hiçbir şeyle uzun alakalar kuramadığını çarpıcı bir örnekle izah ediyor. Harvard’da bir profesörün bile öğrencilerine kısa kitaplar okutma zorlandığını ve çözüm olarak Youtube videoları ve podcastlari kullandığından bahsediyor. 

Bu alaka dikkatsizliği için süratin derinliği feda ettiren yanına dikkat çekerek derinliğin zamana mecbur olduğunu altını çiziyor. Sosyal medya kullanımının getirdiği hız aynı zamanda empati kaybı meydana getiriyor ve kullanıcıları daha agresif hale getiriyor. Hari’nin kendi ağzından teşhise ve çözüme kulak vermeli:

"Böyle az uyuyup çok çalışan, üç dakikada bir faaliyet değiştiren, zaaflarımızı öğrenip manipüle etmek için tasarlanmış sosyal medya siteleri tarafından takip edilip gözlemlenen, stres fazlalığından aşırı tetikte yaşayan, enerjinin sıçrayıp çakılmasına yol açan bir şekilde beslenen, her gün beyne zarar veren toksinlerle dolu bir kimyasal çorbası soluyan bir toplum olmaya devam ettiğimiz takdirde -ciddi dikkat sorunları yaşayan bir toplum olmaya da devam edeceğiz, evet. Ama bunun bir alternatifi var. Örgütlenip karşı koymak - dikkatimizi ateşe veren kuvvetlerle mücadele edip yerlerine iyileşmemize yardımcı olacak kuvvetler geçirmek."

Kendine Dikkat

(MS 25-MS 95) yaşamış Romalı stoacı filozoflardan Musonius Rufus "İnsan ancak kendine daimî bir dikkat göstererek temin eder, kendi ruhunun selametini" demişti. Kendine dikkat kesilmek… Bu gürültülü dünyada kendine dikkat kesilmek mümkün müdür ki? Kendine dikkat kesilmenin bir de kendine saplanıp kalma eşiği var. Kendine dikkat kesilmekle, kendine saplanmanın bencilliği arasındaki farka dikkat çekmekte fayda var. Bencilliğin dikkati, başkalarına hayata dikkatsiz kılıyor. Dikkat yoksa, alaka yoktur, alaka yoksa aşk yoktur, ihtimam yoksa aşk yoktur çünkü. 

Başka bir güzergahta kendi ekseninden çıkıp başkalarına pervane olanların farkına dikkat çekiyor İhsan Fazlıoğlu. “Kendini ihmal edip başkalarına dikkat kesilen kişi, daha yaşarken bedenini mezara çevirir, aklını çöle.” diyor Fazlıoğlu. 

İnsanın yalnız kaldığı anlardaki "gözetleyicisi" gerçek benliğine dair çok şey ifşa eder. Gözetleyicimiz kim? Yaratıcı mı? İçimizdeki seçkinlerin üstenci gözleri mi? Süper egomuz mu? İdeal benimiz mi? Karşı cins mi? Bize hayran bir tribün mü? Yoksa hayalî bir sahne mi? Kendi gözlemleyişini gözetleyebilen göz ikisini de yapabilir.

Dikkat çekme hevesinin, göze girme telaşının kendimizi harcatan etkisi var bir de. Gözden düşenler, göze girmek için çırpınanlardan çıkıyor en çok. Kendilerine yalnız başkalarının gözlerinde yer bulabiliyorlar çünkü. Bu yüzden bir göz açıp kapatma süresince sürüyor münasebetleri.

Sonsuza Dikkat

Göz bir yere, bir şeye, bir kimseye sonsuza bir dikkat gösterir. Bazı dikkatler ne güzeldir. Şöyle tıpkı: Trende camdan dışarı seyrediyorum müzikle. Camın aksine bir suret düşüyor sızan güneşle... Karşımda görme engelli gencin apaçık gözleri. Güneşle bir olmuş bana bakıyorlar... Güneşin gözleriyle göz gözeyiz sanki.

Gurmeler, antikacılar, sarraflar... Bir parçaya neye göre paha biçerlerdi? Biçilen pahayı sonsuz sayıdaki deneyimin ehlileştirdiği, seçmeyi bilen o göz belirlemez miydi? "Göz görgüsü" değerlinin değerini bilen o gözün nazarındadır işte.

Sonsuza dikkat kesilmek enteresandır. Sonsuza dikkatte, yaşamın ve ölümün sırrına nüfuz etme ısrarı vardır. Sonsuzdur son bakış. Göz ölse bile son bakış hep yaşar. Her şeyi unutabilen insan son bakışı unutamıyor. Yıllar geçti, o bakışı unutamıyorum. Gözlerin de yası var. Gözün bir yere, o yere dalıp gitmesi… Gözün yası da bu olsa gerek.

O Sadık Tutku

"Muhammed'in dağa gitmesi gibi aşka gittim" Balzac

Tutku, sadıktır. İnsan en çok tutkusuna sadıktır. Tutku öylesine nüfuz eder ki ruha, insan tutku duyduğu o şeye karşı yüksek bir sadakat gösterir. Zorunlu olmayan sadakat hem de. Sadık bir tutku aidiyeti ne muazzam şeydir. Ruhun biricik tutkusunu keşfedip tüm varlığıyla aidiyet bağı kurduktan hemen sonra yaşadığı o tamamlanma hissi... Yaşamda deneyimlenebilecek en kemâl haz başka nedir ki?

Ruhen, kalben, zihnen, bedenen tek bir tutkuya ait hissedince didaktik, tehditkâr ve vaiz gibi konuşan iç seslere, kıskançlık kavgalarına, saf dışı bırakılan rakiplere, sadakat ödevlerine, yasaklara gerek kalmıyormuş. Aidiyet, sadakatin tek muhafızıymış. İnsan tutkusu kadar kendine, özüne ve aslına da sadık olmalı. Kendine sadık olamayan, hiçbir şeye gerçekten bağlı olamaz.

Tinsel Tutku

“Tanrısallık takıntısı dünyevi sevgiyi yok eder. Bir kadın ve Tanrı... Aynı anda ikisini birden tutkuyla sevmek mümkün değildir. Yok edilemeyen iki erotiğin karışımı, sonu gelmeyen bir dalgalanma yaratır.” der Cioran. Tanrısal ve dünyevi olan arasında güçlü bağlantılar vardır. Tanrı, Aşk ve Ölüm... Bu üçlüyle bağ kurma şekline dair sorular birini tanımanın en kestirme yolu: Tanrısı neye benziyor? Aşkı nasıl yaşıyor? Ölüme nasıl bir mânâ yüklüyor? Tanrı, Aşk ve Ölüm: Sonsuzluk, Haz ve Karanlık bilgisi... Bu üçlünün ardında o kişinin ruhunun sırrı var. 

Tutku en çok dinlere yakışır aslında. Tinsel tutku, metafizik yatkınlık ve arayış ıstırabı... Dini arayışlar en güzel böyle başlar. Ruhu bu hasletlere yatkın olmayan, bilincen hazır olmayan insanlarla din konuşmak ya da dini vecibeleri dayatmak beyhude bir yorgunluk bu yüzden. Ahlakçılık bu yüzden kaba bir yontma telaşına benzer. Ahlâkçı, arzudan korkandır. Çoğu ahlakçılığın ardında arzunun ifşa olma korkusu yatar. Ahlâklı ve ahlâkçının farkı da buradadır: Ahlâklı arzusunu tanıyan; ahlâkçı ise arzusunu bastırandır. Bu yüzden en önce kendine sonra da başkalarına zulmeder. Şeytani estetik bu yüzden korkutur. Şeytanî estetiğin en tekinsiz haliyle ifadesini bulduğu bu zamanlarda ürkek ve tutuk bir sanat anlayışı hâkim hala. Oysa özellikle de muhafazakarların en ihtiyacı olan şey tutku; tinsel tutku. Cioran "Bach'ı dinlediğinizde Tanrı'nın filizlendiğini görürsünüz..." derken ne kadar haklı. Tinsel tutkunun sanatta çok güzel görünümleri var. 

Tutkunun bir de karanlık yüzü var. Karanlığın değil ışıksızlığın rengi, siyah ateşin rengi. Işıktan çok uzakta savrulmanın, kavrulmanın, ahenkle kararmanın rengi. Verdiği hazzı misli acılarla geri alan kahreden tutku rengi: Tinsel tutkunun rengi. Yüksek tutku duyulan bazı şeyler, uçurum etkisi yapar bu yüzden. Uçurum kenarındayken ihtirasla dans eder insan. Sonra birden aşağı düşer. Mahvolur acıyla yavaş yavaş, paramparça olana dek ta ki. 

Heves & Tutku

Alâkalar da aşk gibi sadakat istiyor. İstikrarsız bir hırs, rekabet içgüdüsü, seçici olmayan meraklarla, içselleştirmeden, maymun iştahla, her alanla alâka kuranlar; hiçbirinde derinleşemediklerinden gerçek bir eser ortaya koyamıyorlar. Tutkunun erken keşfi bu yüzden büyük şanstır. Tutkuyu tetikleyici bir işaret olarak okumak, insana kendi varoluş yolunu işaret ediyor. Tutku ne denli otantikse yol o denli aşkınlaşıyor. 

Bu gösteri çağında maymun iştahlı heveslerin trajik örnekleri var. Eskiden “Bir şey yap, popüler ol” anlayışı varken şimdi “popüler ol, bir şey yap” anlayışı hâkim. Şöhretin bu dönüşümü bile popülerliğin yapılacak en büyük şey olduğunu söylüyor kolektif bilinçaltımıza. Kelebek ömürlü popülerliklerin ucu bir şekilde şarkıcı, influencer, youtuberlığa çıkıyor bu yüzden. Her şey olmayı isteyip birini bile olamamak… Heveslerin tutkuya evirilecek sabrı yoktur çünkü. Tutku, heves ve saplantı arasındaki fark da böyle ortaya çıkar. Heves ithaldir, taklittir, mimetiktir. Tutkunun dalgaları vardır, saplantının aşağı çeken bataklığı. Tutkunun derinliğini vardır; saplantının dibi. Tutku, denizdir; saplantı, çukur.

En çok taklit edilen şeylerden biri arzu, arzunun ta kendisi. Girard’ın mimetik arzu kavramı bu anlamda mühim. Şuursuzca tesirinde kaldığı insanların gizil arzularını arzulamak, onlara has, ait ve özgü olan şeylerin tesirinde kalıp taklit fikirler geliştirmek kendinin kâşifi olamayanların en belirgin özelliği. İlk arzunun keşfi bu yüzden mühim. Çocukken kendiliğimize daha çok yakınızdır çünkü. Şuursuzca başkalarının arzularının peşinde sürükleneceğine o "ilk arzu”sunu hatırlamalı insan. Başkasının arzularının peşinden sürüklendikçe karanlık yollara sapar insan. İnsanın kendi yolunu kesmesi ne trajik. 

Tutkunun yaşam pratiklerinde sağlıklı bir şekilde kendine nasıl yer bulacağının güzel örnekleri var. Japon düşüncesinde kendine yer bulan ve yaşam amacı, her zaman meşgul olmanın mutluluğu anlamlarına gelen “ikigai” kelimesi yaşamdaki tutkunun ideal görünümü için işlevseldir. Sevdiğimiz şey, iyi olduğumuz şey, para kazandıran şey, dünyanın ihtiyacı olan şeylerin hepsinin kesişimi olan nokta “ikigai” noktasıdır. 

Sanatın Tutkusu & İştah

“Tutkulu ruhların çoğunda olduğu gibi, hayattaki inancının tükendiği an gelmişti.” cümlesini okudum. Bir saniye sonra, cümle içimde bir kez daha yankılanıyordu ve gözyaşlarına boğulmuştum.” Albert Camus’nün bu sözü tutkulu ruhlardaki sonsuzluğun taşkınlığını işaret ediyor. Nadiren ağlayan tutkulu ruhlar için; ağlamak kupkuru bir toprağa düşmüş bahar yağmuruna benziyor. O yağmurdan sonra filizleniyor ya da çürüyor ruh.

Geçmiş, çok geçmiş zamanlara olan tutku, bir tür "kayıp zamanın izinde"ye benziyor. Neden eski zamanlara çağırır ki ruhumuz bizi? Geçmişe, olanaksıza olan tutku çok defa sanata götürür insanı. Dostoyevski'nin "Tanrı’ya giden yolun başlangıcında tutku vardır" sözü ilginç bir kesişime işaret ediyor. Tanrı'ya da Şeytan'a da giden yolun aynı oluşunu... Tutku kavşağı ermişlerin, sapkınların ve bütün büyük sanatçıların yolunun kesiştiği o noktadadır. Dünya üzerinde büyük ruhlardan biri yoktur ki yolu tutkunun kavşağından geçmemiş olsun.

Richard Sennett'in Balzac için söylediği “kendi kendini tüketen tutku” kavramından ilhamla tutkunun doyumsuz hali arzudan da bahsetmek gerekir. "Arzunun tüm nesnelerini yemek isteriz. Güzellik, yemek istemeden arzulanan şeydir." der Simone Weil. Böylesi estetik bir bakışın keşfi, yüksek bir iştahın doyuma ulaşmasından daha zevklidir kim bilir? İştah için tutku raddesine varamamış bir istek denebilir. İştah kendini isteme şekliyle ele verir: Her şeyi isteyenler, çok şeyi çok isteyenler, çok şeyi az isteyenler, az şeyi çok isteyenler, az şeyi az isteyenler, hiçbir şey istemeyenler, istememeyi isteyenler ve tek şeyi tutkuyla isteyenler... Çünkü isteme şekli ifşa eder ruhu. Her şeyi istemek, iştahtır. İştah varsa tutku yoktur. Hakiki tutkunun neliğinde iştah kapasitesi kesin bir ayırt edicidir. İştahın başka başka görünümleri vardır: Hırs (başarı iştahı), ihtiras (güç iştahı), kibir (eşsizlik iştahı), şehvet (elde etme iştahı), şöhret (ün iştahı), intikam (had bildirme iştahı). Adları, türleri değişiyor yalnızca. İştah, hep aynı iştah. 

Beğeni & Sevgi & Aşk & Tutku

“Alakalarımızın yüz bin şekline isim bulamıyoruz sevmek deyip çıkıyoruz. Onun için ne kadar suistimale uğruyor bu kelime” Peyami Safa’nın bu ikazı alaka çeşitlerin ayırdına dikkat çekiyor. "Beğeni" gözün ölçüsü, "sevgi" kalbin ölçüsü, "alâka" zihnin ölçüsü, "tesir" ruhun ölçüsü. Dört dörtlük bağların büyüsü bunların harmonisinde. Sayısız farklı bağ şekli var insanlar arasında: Fiziksel, duygusal, zihinsel ve ruhsal bağlar. Ruhsal ve zihinsel bağ kurduğunuz insanlarla ölene kadar bitmiyor o bağ. En çok da ruhsal, tinsel bağlar kopmuyor. Tensel ve duygusal bağların vadesi ise kısacık.

Aşkın yüzlerinin başka başka görünümleri vardır: Yan yana başka yöne: zorunlu bir aradalık, hep O'nun yönüne: platonik aşk, tutkuyla yüz yüze: aşk, yan yana aynı yöne: mutlak sevgi. Aşkın bu başka yüzlerinden platonik aşkın hoşnut yüzüne bir şerh düşmeli. Ruhun tutkuyla meyledip sahip olamadığı uzak güzelliklere has bir hoşnutluk hali vardır. O kadar güzel bir hâl ki sahip olsa da olmasa da hoşnuttur. Uzakta ama hoşnuttur. Asla varamayacak olsa da yine de hoşnuttur. Platonik aşk huşusu gibi tıpkı.

Mevlâna’ya atfedilen ''bir aşkı ancak başka bir aşk söndürebilir'' sözü bir şeyi işaret ediyor. Ateş gibi, aşk gibi, yakıcı, kahredici yaşam yangınlarıyla baş etmenin yolu söndürmekten değil; daha büyük bir ateş yakmaktan geçiyor bazen. Aşkın bu yakıcı doğası tutkunun ilkel doğasını hatırlatır. Polanski'nin aşkın ilkel doğası üzerine ince tespitler bırakan filmi Bitter Moon ilkel tutkudaki tehlike üzerine güçlü bir soru bırakır zihnimize: "Huzur, bir aşk ilişkisinde tutkunun baş düşmanı değil midir?" İnsanın kadim doğası estetize edilmiş ihtiras, ilkel tutkuya meyleder çoğu zaman. Hazzın sadık bir kölesi olan ilkel tutku sadakat bilmez. Oysa birbirine yıllarca aşık ve sadık kalabilme mucizesini başarmış bir yaşlı bir çift yaşayabilen en yüksek tutkunun en güzel kanıtı değil midir? 

Hakiki Tutku

Ali Şeriati’nin "Onu görmemiş olsaydım ne yoksul bir ruhum ne vasat bir kafam ve ne sönük bir bakışım olacaktı." dediği Louis Massignon’un “La Passion de Husayn ibn Mansûr Hallâj” kitabının ismi manidardır. Massignon, Hallac-ı Mansur için tutku (passion) kelimesini seçmiştir. Bazı tutkular böyledir. Silsileyi takip eder, bulaşıcıdır ve kendinden başka herkesi, kendinden gayrı her şeyi silikleştirir. 

Öyle değil midir? Hiçbir şey yapmak istememek, bir şeyi yapmayı çok istemek yüzünden. Hiç kimseyle konuşmak istememek, tek kişiyle konuşmayı çok istemek yüzünden. Ve herkese mesafeli olmak, tek kişiye çok yakın olmayı çok istemek yüzünden. Sıradanlık, küfür gibidir bazen. Layık görüldüğü her şeyi alçaltır, bayağılaştırır. Yüce, derin, aşkın olanı mahkûm eder sıradanlık. Yüce olanın, sıradan olacağına şerefiyle ölmesi gerekir bu yüzden. Unutulmazlık... Tesirin kudreti, âşkların sadakati, savaşçıların zaferleri, tarihin altın harfleri hep onunla ölçülür. Oysa gerçekten unutulmaz olan tek şey şüphedir. Unutulmazlık isteyen, muhatabına muhteşem bir şüphe bıraksın.

Hakiki tutku gibi hakiki tutkunun muhatabını ifşa eden bir ölçü vardır. Ruhu peşinde koştuğu şeyler kadar ifşa eden bir şey yoktur çünkü. Mevlâna’nın "Neye talipsen O'sun" sözünden ilhamla "Neyi seçiyorsan o'sun" denilebilir pekâlâ. İnsan en çok seçtiği şeye ait. Şartlar, zorluklar, engeller, mukayeseler, seçenekler, kararsızlıklar... Birini tanımanın en kısa yolu seçtiği şeylere bakmak. İnsanı en çok seçtikleri ifşa ediyor. Seçemeyişi ve seçmek zorunda kaldığı şeyler bile.

“Seni hiçbir dünya telaşına değişmedim ben.” demişti Şükrü Erbaş. Hakiki muhatabın en küçük ayrıntısına bile en mühim işi yapıyormuşçasına mesai ayırıp; zarif ve incelikli bir dikkat göstermekten daha büyük bir aşk alameti var mıdır ki? "Sen olduğun için" dünyanın en güzel iltifatı olabilir. Egoyu, biriciklik hırsını okşadığı için değil. Sayısız kulvardaki yarışın birincisi olduğu için değil. Cevapsız tüm soruların cevabı olduğu için. Bir ruhu görmenin sırrı olduğu için. Sen olduğun için.

Ey güzel tutku, sadığım ben sana. Yalnız sana.

Dünyanın son gününde, dünyada son günümde,

Gökyüzüne bakıp dönerek seni söyler

Ve sana gönenirdim yalnızca.

İlahi Şiir: Rast Makamı

“Vakt, şu an kendisiyle olduğundur” Ebu Ali ed-Dekkak

Sufilerin El-Kitabı’nın vakt bölümünde İbn Acibe, Sufilerin “vaktin çocuğu” olduğunu söyler.  Ve vaktin kılıca benzediğini ona yumuşak davrananın güvende olduğunu; sert davrananın ise yaralanacağını ekler.  Vakt, öyledir. Peki, vaktin de güzeli, doğrusu, hayırlısı, efsunlusu var mıdır? Vardır belki. Hatta makamı bile vardır: Rast Makamı.

Rast makamını zamanın diğer evlatlarından ayıran vasfı nedir peki? Kendiliğinden olanın zamanıdır o. Zamanın büyüsüdür. Birbirine ait olan her şeyi vakti geldiğinde rastlaştıran bir vakti var hayatın: Rast Makamı. “Farsça kökenli rast kelimesi, doğru ve hayırlı demek. Bundan dolayıdır ki bazılarıyla ‘karşı’laşıyor, bazılarına ise ‘rast’lıyoruz.” der Bertan Rona. Şans, tesadüf, nasip... Bambaşka adlar verirler ona. Rast Makamı öyle bir vakittir ki; ona hiçbir müdahale, hırs, entrika işlemez. "Kaderin üstündeki kaderin bilgisi"dir o. O vakit gelmişse her şey tamamdır. Gelmediyse her şey eksik, tüm mümkünler çaresiz. Paulo Coelho kitabı Simyacı’da “Becerebilsem talih ve rastlantı sözcükleri üzerine büyük bir ansiklopedi yazardım” der. Bu noktada ayırdı sıkça yapılan tesadüf (rastlantı) ve tevafuk bahsi önemlidir. Rastlantı için herhangi bir türden sebebe bağlı olmayan karşılaşma der sözlükler. Tevafuk, ilahi zamanın vaktidir. Dünyevilikte tesadüf, uhrevilikte tevafuk vardır bu yüzden.

İlahi Şiir: Rast Vakti

Makamlardan en çok Rast Makamını severim... Rast Makamı üzerine biraz araştırınca Rahmi Oruç Güvenç’in icralarına rast geldim. Sonra doğduğum günün, onun vefat ettiği güne rast geldiğini. Savaş Barkçin 40 Makam 40 Anlam kitabının Rast Makamı bölümünde rast makamını böyle tanıtır: “Rast uhrevi bir makamdır. Yani öteleri, sonsuzluğu terennüm eder. Sekinet yani iç huzurun makamıdır.” Rast Makamı, birliğin makamıdır. Bütün makamların anası kabul edilir, rengi beyazdır. Çünkü rast makamında bütün makamların aslı gizlidir tıpkı beyaz renk gibi. Aklın karıştığı, gönlün huzursuz olduğu vakitlerde rast makamı dinlemek ruhu şifalandırırmış bu yüzden.

Miguel de Unamuno “En üstün sanat rastlantı sanatıdır.” “Rastlantı! Rastlantı dünyanın gizli ritmidir, rastlantı şiirin ruhudur" der. Rastlantılar, ilahi bir şiir olsa gerek. Rastlantının zamanı nasıl akar? O kısacık rast anı neden sonsuzca gelir? Salise, saniye, dakika, zaman... O anın ölçü birimleri bunlar değildir sanki. Zaman eşit anlarla ölçülse de aynı şekilde akmaz çünkü. Öyle değil midir? Zamanın bambaşka akışları en çok da sevilenin yanındayken anlaşılır. Tıpkı şöyle: Vakit geçirmek için beraber yürürsün / Beraber yürürsün ve vakit geçmiştir / Vaktin nasıl geçtiğini anlamadan yürürsün. Vaktin suya benzediği yerdir sevilenleyken an. Bazı anlar o kadar güzeldir ki o "hiç bitmesin" anının bir gün solgun bir anıya dönüşeceği korkusu hücum eder kalbe hemen. Çok güzel anların kısacıklığı o korkudandır hep. Çok güzel an, bir nefes kadar kısa bir yutkunuşa en son da yumruya dönüşür bu yüzden.

Tanrı Misafiri Cevaplar & Doğru Zaman

Günlerdir zihninde cevabını arayıp durduğun bir sorunun, beklenmedik bir ağızdan önüne cevap olarak gelişi... Ve "cevabımı buldum" hissi. Tanrı misafiri gibi gelen cevaplar, muazzam bir şey. Cevapların bile doğru zamanı var. Yanlışı söylemenin bile doğru zamanı var. Doğru zaman, sorunun cevaba kavuştuğu an'a değil "cevabın idrak edildiği an"a tekabül ediyor. İnsanın doğru cevaba varması bir ömür sürüyor bazen. Cevabı yıllar öncesinde duymuş olsa bile. Bazı soruların cevabı "o an"da değildir çünkü. Bazı soruların cevabı geçmiştedir, gelecektedir. Bazı soruların cevabı ise zamansızlıkta...

Zamanın devingen buyruğuyla güncelleriz aşklarımızı, ideallerimizi, fikirlerimizi, gerçeklerimizi, ümitlerimizi... Zaman her şeyi yalanlar, yazgımızı şahit kılarak üstelik. Zamanla baş edebilecek neyimiz var ki? Tüm gerçekleri yalanlayacak kudret zamansa; zamanın ta kendisi midir hakikat? Zaman, en büyük ifşa edici. Zaman, sahte olan her şeyin aslını vakti geldiğinde ifşa edecek kudret. Zamana inanmak, yaşamak ümidini diri tutuyor. Zamanın efsunlu ölçüsü rast makamının bambaşka akışlarını da işaret ediyor. Sayalım o halde:

Akışın zamanı vardır. Zamanın akışınca dilediğince akar hayatın akışı. "Serbest bırakmayı bilmek" muhteşemdir. O ahenkli ritimde insanlar sanatı, müziği, dansı keşfetti. İnsan zihnini ve ruhunu serbest bırakmayı öğrenmeli en çok da. Nasihatçı, didaktik, vaazcı tiplerin felsefi, estetik ve mizah anlayışları bu yüzden gelişemiyor.

“Yardımın tekâmül geciktirici etkisi” vardır bazen. Düşmeden öğrenemeyecek olana yardım etmek; tekâmülünü geciktirmekten başka bir şeye yaramıyor. Bazıları olgunlaşmak için düşmek zorunda. Kaybetmek zorunda. Kahrolmak, pişman olmak zorunda. Kahrın da zamanı var. Kalbin en karanlık gecesinin şafağı var. Ve kalbin en aydınlık sabahının bir gecesi. Gün gibi döner durur kalbin halleri. "Kabz"ın gelişi, "bast"ı müjdeler. Bast'ın gelişi kabz'ın geleceğini hatırlatır. Kalbin lütfu da kahrı da hoştur bu yüzden.

"Kalbin Rabbin kararına dayanmasıdır" İbn Acîbe, sabrı böyle tanımlar. "Kalbî sağlamlık" mühim şey. Büyük acılarla bağışıklık kazanmış güçlü bir kalp, hasret duyduğu her hissin yokluğuna dayanıyor. Fakat en güçlü kalp bile âşk karşısında derman bulamıyor. Aşkın da zamanı var. "Hiçbir zaman aşkı kovalama. Eğer sana serbestçe gelmediyse değersizdir.” der Paulo Coelho. Yalnızca aşk için değil. Hırsla, stratejiyle, tek bir kişinin gayretiyle ya da "bir çiçeğin açışı gibi kendiliğinden gelmeyen" her şey için geçerli. Hırsla elde edilen hırsla elden çıkar. 

Şeylerin Vakti

Bazen kalpten bir dileğiniz yerin yüzüne düşer. Hissikablelvukuyla ya da telepatik bir bağla dostların kalbine, oradan hediye diye varır ellerinize. Cândan yapılan her şey böyle “adrese teslim" olur: Kalpten kalbe kargo hizmeti. Ruhların frekansı vardır çünkü. "Rast Makamı"nda buluştukları istasyonları.  Hologramları vardır aşk auralı. Ve de müzikleri vardır, radyolarında çaldıkları. "İki insan, aynı ya da birbirine yakın frekansta iseler ancak ortak bir şeylere sahip olur ya da yan yana gelebilirler” derler bu yüzden.

Bir ruha, bir insana, bir yüze varmanın bile vakti vardır. "Yüzlerinizin hikâyesi farklı" diyeni anmanın tam zamanı. Yüzlerin de hikâyesi vardır. Her yazgının yüze düşürdüğü, ruhun sîretini yüzde zuhur ettiren hikâyesi vardır. İnsan birinin yüzüne varabilir mi? Yollar, yüzler, gözler... Yüzü yüzünüzün yoluna çıkmayan, gözü gözünüzle çakışmayan, yazgısı yazgınıza rast gelmeyen bir yüze nasıl varabilir ki bir yüz?

Kitapların da vakti vardır. Tıpkı doğru insanlarla rastlama vakti gibi. Kitaplar da insanlar gibi. Vaktinde çıkıyorlar karşımıza. Ya da yıllarca baş ucumuzda, bilincimizin hazır olacağı zamana değin saklarlar kendini. Doğru zamanda karşımıza çıkan doğru insanlar gibi. Tıpkı onlar gibi vakti var bazı kitapları okumanın. İnsan kitabını bulur, kitap insanını bulur... Bazen sadece vakti vardır, vesilesi vardır.

Bitişlerin de zamanı vardır. Çok eski hikâyeler tamamlanmak ister. Sıkıcı virgüller, yapmacık ünlemler, sonsuz üç noktalar... Eski hikâyeler noktaya varmak, nihayetine kavuşmak ister. Bittikten sonra isim konur hikâyelere çünkü. Başlangıçlar bambaşkadır ama tüm bitişler birbirine benzer. Bir gücün bitişi, bir devrin bitişi, bir aşkın bitişi, bir günün bitişi ve bir ömrün bitişi... "Bütün düşüşleri ezberlemiş" gibi bütün sözlerini ezberlemiş oluruz bazen eski şarkılarımızın. Ve de hayatımızın. Artık yeni şarkılar dinlemek lazım.

Varamayışın da vakti vardır. "Biliyorum, sana giden yollar kapalı" demişti Cemal Süreya. Varamayışın vaktini tarif için. Çünkü iç sese denk gelmek de doğru zaman ister. İçtenlik, kalbin derinliklerine giden yolları bilip işaret eden gizli bir pusula sanki. Avcumuzun içi gibi bildiğimiz kalplere bile bazen varamayışımız bundan. Ya yol yok ya pusula kayıp ya da puslu kalmış kalpler.

Özlemsizlik, güzel şey...  "Özlemsiz bir şimdi"de yaşamak, büyük talih. Özlemin; şimdiyi geçmişte esir, gelecekte rehin tutan bir yanı var. Şimdiyi severek yaşamak muhteşem bir şey. Şimdide yaşayış, kendiliğinden olanın sevincini bahşeder. İnsanın hayatında "Hadi!" diyebileceği; hesapsız, çıkarsız, spontane tekliflere "evet!" diyeceğinden emin olduğu birilerinin olması muazzam bir şey. Hayatın gökkuşağı gibi ansızın gelen güzelliklerini ancak böyle yakalayabiliyor insan çünkü.

Yalnızlık Vadesi

“Bekleyişin acziyeti" diye bir şey var. Beklemek, bir tür dilenciliğe benziyor. Seçebilirken zenginiz, seçilmeyi beklerken ise dilenci. İsteyişin dilencisi heves de böyle değil midir? İnsan hevesine yetişemiyor, hayaline dokunamıyor, idealini yaşayamıyor çoğu zaman. Zamanın akmadığı, uzanıp da varamayışın bu zamanlarda durmak en iyisidir. Duran, koşacak dermanı da bulur çünkü. Belki bunca durmak, vakti gelince koşulacak içindir. Zamanı gelince nefesiniz kesilinceye kadar koşmak içindir. Güzel şeyler beklenirken gelmez. Onlar hep birdenbire gelir. İstek gölge gibidir. Kovalanan bir gölge gibi peşine düştüğü hiçbir şeye varamaz insan. Varanlar; nefes nefese koşanlar değil çağırmayı bilenlerdir. Varılan, çağrılandır aslında.

Tenezzül etmeyişin gururu ne fiyakalı gelir. Varlığını en büyük zenginlik sayan insana. İhtiyaç duymak istemeyişin kibri vardır bir de. Hiçbir şeye, hiçbir insana ve hiçbir imkâna... Oysa insan ihtiyaç duydukça insanlaşır. En çok da insana. Kendini başkalarının lütfu, velinimeti görenlerin kendi gerçek değerlerini idrak etmelerinin tek yolu yalnızlıktan geçiyor. Bir yalnızlık vadesi, herkese kendi gerçek değerini ve kimsenin kimseye ihtiyacı olmadığını hatırlatmaya yetiyor çünkü. Mahrumiyet sanılan şeyin esirgenmek olduğunu idrak etmekle gelen o şükran hissi vardır bir de. İnsan yazgısıyla en güzel böyle barışıyor. Yaşayışın saadeti tam bu vakte denk düşüyor. Razı oluşun vakti… Bu bahiste Ahmet Haşim'in merdiveni hâlâ güçlü bir imge. Ağır ağır çıkılıyor merdivenlerden. İster tepelerden bak, ister aşağıların hevesiyle. Nerede durursan dur ne yaparsan yap. Doğduğun basamaktan üç beş basamak öteye yükselebilmekten ibaret işte yaşamak.

Kendimize Çarpmak

"Koşsaydım yetiştirdim, koşmadım" der İbrahim Tenekeci. Ve ekler: “İsmet Özel"in ‘iniyorum ama indirilmedim’ dizesine benzedi. Benzesin.” Ne güzeldir bir mümküne varabilecekken o mümkünden vazgeçebilme kudreti. O bir hürriyettir: Vazgeçişin hürriyeti. Ne güzel bir hürriyet.

“Kendimden kaçmak istiyordum. Böyle bir rastlantı mümkün müydü?” Sadık Hidayet Kör Baykuş’ta. Kendinden kaçtığında en saklı haline çarpar insan. Kendimizi bulmak istediğimizde ancak rastlarız kendimize. Tanışmayı değil rastlamayı, buluşmayı değil karşılaşmayı, aramayı değil önüme çıkmasını severim. Bilinçsiz bir arayışta, yolumuzda giderken henüz adı bile konulmamış o şeye "rast" geldiğini keşfedişin o anı. Yürüyorken... Kaçmamış, kaybolmamış. Ve aramıyorken. Bulmayı, bulunmayı, karşılaşmayı ummamışken ve. Ta karşıda "rast" gelmesi gibi. Aşığım bu hisse.