Mum, Ateşi ve Aksi: Ali Şeriati

"Oturdum ve mum ışığının güzel cilvesine gözlerimi diktim. Yeryüzündeki hiç kimse masamın üzerindeki bu muma nasıl baktığımı bilemez."

Alev Almış Metin

İnsan okurken alev alabilir mi? Satırlar yavaşça tutuşan bir kıvılcım gibi ruhu yakabilir mi? Ali Şeriati'nin muma yazdığı bu satırları okurken nasıl tutuşmaz ki insan?

Sınıfta her zaman pencereden dışarı bakan, ders kitapları yerine gece yarılarına dek kitap okuyan genç Ali, Belçikalı sembolist yazar ve şair Maurice Maeterlinck’in “mumu söndürdüğümüz zaman alevi nereye gidiyor?” mısrasının peşinde kendi tefekkür yolcuğunu başlatacaktı. Ruhu, kendi değerler hiyerarşisinin zirvesine koyan, ruhsal aşka meyl ve düşünce üzerine şekillenen tefekkürünün mumla başlaması büyülüdür. Yalnızlık Sözleri’nde “Ah! Benimle mum arasında ne büyük bir benzerlik var. Mum ben değil miyim?”cümlesinin geçtiği sayfalar onun muma dair sırrını ifşa eder niteliktedir.

Alev Almış Gözler

Alev almış zihnin kıvılcım fikirlerine nasıl yetişsin kelimeler? Ancak küle dönünce dile düşer düşünceler. Peki ya alev almış gözler? Üslubu dikkatimi çeken bir yazarda en merak ettiğim şey gözleri olur. Bir tür teyit etme refleksiyle gözleriyle yazısını; bakışıyla üslubunu eşleştiririm. Sonuç genelde nokta atış olur. Zaten üslup, bir tür bakış değil midir? Gözler içinde en çok “namlu gözlere” meylederim. Namlu gözler, tek bir bakışıyla dahi tetikler çünkü. İnsanın varlığına kıvılcım çoğu kez bir nazarla düştüğünü söyleyen şair haklı “Hep suç bende değil beni yakıp yıkan bir nazar vardır.”

Namlu gözlerin en namlısı Ali Şeriati’yi de böyle yakıp yıkan bir nazar vardır. Louis Massignon’u Şems’in Mevlana’yı çarptığı gibi kendisini çarpan bir yıldırım olarak tasvir eden Şeriati, ayrıca "Onu görmemiş olsaydım ne yoksul bir ruhum ne vasat bir kafam ve ne sönük bir bakışım olacaktı." der. Böylelikle Şeriati’ye bu denli tesir eden bu nazar bir Müslümana değil dindar bir Hristiyan’a ait olacaktı.

Tetikleyici İnsan

Ruhsal, zihinsel, kalbî çekicilik de var. Şahsiyeti, benliği çekici olanlar... Çekiciliğin bedene, beden diline indirgenmesi fahiş bir yanılgı bu yüzden. Bazı düşünür, yazar ve kitaplara duyduğumuz dikkat; bu soyut çekiciliğin varlığının en büyük işareti.

Ve sürükleyici kitaplar gibi "sürükleyici insan" da var. Varlığının enerjisiyle varlığınızı tetikleyen, ruhunuza tesir eden, zihninizi tahrik eden, kalbinizin ritmini değiştiren insanlar. Sürükleyici insanlar, yörüngelerine dahil olan yahut yaklaşan her insana muhakkak etki bırakırlar. Tıpkı ateş gibi dönüştürücü bir karakteristik gösterirler. Bu yüzden hayranlık çoğunlukla da nefret uyandırlar. Telkini "irade tahriki" olarak güzelleyen “sizi rahatsız etmeye geldim”i motto olarak seçen Ali Şeriati’yi, sürükleyici insan daha güzel ifadesiyle “tetikleyici insan” olarak tanımlamak  mümkün. Namlu gözlere, bundan daha çok yakışacak bir tanım da yoktur herhalde.

İslami Varoluşçuluk

Paris'te Sorbonne Üniversitesi'nde doktora yapan Ali Şeriati’nin dönemin en moda felsefelerinden egzistansiyalizme olan alakası tesadüf değildir. Sartre gibi dönemin varoluşçularıyla bağ kuran Şeriati, kendi doktrinini onlarınkiyle mukayese ederek incelikli bir ayrıma varır. Şeriati, Dua Kitabında yalnızlığın felsefe, sanat ve edebiyatın ruhu haline geldiğini söyleyerek Heidegger, Sartre, Jaspers, Beckett ve Erich From gibi düşünürlerin yalnızlıktan bahsettiğini ama onlar gibi yalnızlık kelimesini seçmekle hata ettiğini söyler. Batılı Varoluşçuluk, hiççilik ve modern absürtlüğün kast ettiği yalnızlığın, kendi yalnızlığıyla örtüşmediğini fark ederek; Varoluşçuların başat kavramlarından olan "solitude"ye karşılık Ali Şeriati kendi ontolojik yalnızlığını “ayrılık” kavramıyla isimlendirir.

Ali Şeriati 20. Yüzyılda bir Müslümanın soluduğu entelektüel atmosferin sosyalizm, varoluşçuluk ve İslam üçgeniyle sınırlı olduğunu ifade eder. Şeriati “bütün doktrinlerin en değerlisi” diye övdüğü Varoluşçuluk için ise şöyle diyordu: "Egzistansiyalizm insan varlığına asalet vermenin başka bir türüdür." 
Bu yüzyıla bu egzistansiyalist izahlar demode geliyor artık, insanlar gökyüzünde değil dokunulabilir gerçekler istiyor çünkü.

Doğu’nun Batılıya Müdafaası

"Bir hakikati yok etmek istiyorsan; ona iyi saldırma, onu kötü savun" sözüyle Şeriati, hakikati ifade etmenin en iyi yöntemlerini bulmaya çalışır. Ali Şeriati, tehlikeli zamanlar ve tekinsiz ortamlarda kendi hakikatini söyleme cüreti gösterir. Bunu yaparken her cenahtan gelecek olumsuz yakıştırmaların riskini de göze alarak, fikri radikalliğini ilan etmiş olur. Örneğin, Fatıma Fatımadır kitabında kadının “cazibesi ölçüsünde alınıp satılan ekonomik bir meta” konumunda olduğunu ve kapitalizmin kadını kendi işine yarayacak şekilde dizayn ettiğini ifade eder.

Şeriati en şiddetli mukayeselerini Doğu ve Batı üzerine yapar. Bu mukayeseler onda ilham verici bir karakteristik gösterir. Büyük olasılıkla “Bacon'un Dört İdolü”nden esinlendiği “İnsanın Dört Zindanı”nı ortaya koyar.  Bacon’ın Soy (Tribus), Mağara (Species), Çarşı-Pazar (Fori), Tiyatro (Theatre) idolleri; Ali Şeriati’de Natüralizm, Historizm, Sosyolojizm, İnsanın Kendi Zindanı olarak karşılığını bulur. Şeriati bu mukayeselerde çoğunlukla Doğu’yu müdafaa eden bir tutumdadır. Şeriati, İbrahim’le Buluşma kitabında Fransız filozoflarından Ernest Renan’dan bir söz nakleder: “Dünyada Avrupalılar yönetmek için Doğulular çalışmak için yaratılmışlardır. Bundan dolayı Tanrı onların ırkını daha çok ve daha doğurgan yapmıştır. Çünkü çok ameleye ihtiyaç vardır.” Benzer şekilde Şeriati, Sordel Diyalektiğinin çirkinliğini okuruna ifşa eder: “Batılı, doğulunun kültür, tarih ve şahsiyetini yadsımamalıdır. Batılı öyle bir şey yapmalıdır ki, doğulu kendisinin olumsuz olduğuna, kendisinin ikinci sınıf, batılınınsa birinci sınıf olduğuna inansın"

Senin İsmail’in Kim?

Heraklitos'un "İnsanın karakteri kaderidir." sözü sıkı bir mukayese yaptırıyor. İnsanlar kaderlerini karakterlerine göre mi yaşarlar? Yoksa kaderlerine göre mi karakterleri şekillenir? Bu soruya cevap verme tercihimiz bile karakterimizi ifşa eder aslında. Şeriati’nin yalnızca 44 yıl süren yaşamı bu soruya en güzel cevabı verir gibidir. Kısa yaşamına büyük bir külliyat sığdıran Şeriati, kitaplarında tıpkı bir doktor gibi reçete sunar okuruna: İnsanın Dört Zindanı (Tespit), Kendini Devrimci Yetiştirmek (Teşhis), Öze Dönüş (Tedavi)

Kierkegaard’in Korku ve Titreme’si gibi iyi bir şerh olan Hac kitabında Şeriati; rahatsız eden bir soru sorar yine: “Senin İsmail’in Kim? Ancak sen bilebilirsin, başkası değil. Belki eşin, işin, yeteneğin, gücün, cinsiyetin, statün vs. Ne olduğunu bilmiyorum, ama İbrahim’in İsmail’i sevdiği kadar sevdiğin bir şey olmalı.” Şeriati, insanı hakikati bilmekten ve duymaktan alıkoyan, özgürlüğünden çalan, görevlerini yerine getirmeyi engelleyen ve insanın sorumluluk kabul etmektense meşrulaştıran sebepler üreten her şeyi İsmail’in işaretlerinden sayar.

Kalbimin Kabri

Okurun yazarını seçişi gibi tıpkı yazar da seçer okurunu. Aşk, her tezatlığa ve mümkünsüzlüğe misafir olduğu gibi yazar ve okur ilişkisine de sirayet eder. Yaşamayan bir yazara aşık olunca; okunmamış her kitabını, açılmamış bir mektubun heyecanıyla tutar okurun elleri. Yaşamayan bir yazarı sevmek, gerçeküstü bir etki yaratır. Her şey tuhaf rastlantılarla muştulanır. İnsan bir şeyi çok fazla sevince sevgisine karşılık olarak Rastlantılar Nişanı bahşedilir ona sanki. Bu fikrin sahibesi bu yüzden kabir ve kalbi benzetir birbirine. Kalplerin de kabri olurmuş çünkü: Şam'da bir camii: Seyyide Zeyneb Camii. 1990'da açılmış. Meğer kalbinde Zeyneb bint Ali ve Ali Şeriati'yi saklıyormuş.

Yalnız yaşımız değil, aklımız da gencecikken aklımızı reşit kılan kitaplar ve o kitapların yazarı vardır. Yalnız o kitapların yazarı değil, gözleriyle irşat eden, acıyan akılların mürşidi vardır. O’ydu. Benimki O'ydu. Şeriati, ruhunu ateşe veren gözler için "Onu görmemiş olsaydım ne sönük bir bakışım olacaktı." demişti. Kendi bakışının kimlerin ruhunu ateşe verdiğini bilmeyecek. Ne hazin.

 

KAYNAKÇA

Ahıskalı, M. M. (2019). Bir Kültür Gerillası. Ankara: Fecr Yayınevi.

Rahnema, A. (2016). Ali Şeriati Bir Müslüman Ütopistin Siyasi Biyografisi. İstanbul: Kapı Yayınları.

Şeriati, A. (2013). İbrahim'le Buluşma. Ankara: Fecr Yayınları.

Şeriati, A. (2015). Kendini Devrimci Yetiştirmek. Ankara: Fecr Yayınları.

Şeriati, A. (tarih yok). Dua. Ankara: Fecr Yayınları.